Dziś, to jest 25 kwietnia 2024, mija rocznica śmierci:
ks. Kazimierz Buchwald (†1931)

Wczoraj, to jest 24.04.2024, miała miejsce rocznica śmierci:
ks. Leon Dąbski (†2011)

W dniu jutrzejszym, to jest 26.04.2024, przypada rocznica śmierci:
Brak wspomnienia zmarłych

GRACZ Szczepan (1888 – 1942), ksiądz, doktor nauk weterynaryjnych, działacz niepodległościowy, społecznik, naczelnik Wydziału w Departamencie Weterynaryjnym Ministerstwa Rolnictwa, więzień obozu Radogoszcz k. Łodzi

Urodził się 2 VIII 1888 w Sypniewie k. Złotowa, w diecezji chełmińskiej, jako syn rolnika Wincentego i Franciszki z d. Matz (Metz). Po ukończeniu miejscowej szkoły powszechnej, uczęszczał od 1900 do Biskupiego Progimnazjum Collegium Marianum w Pelplinie, a w latach 1909-12 do Klasycznego Gimnazjum w Chełmnie, gdzie złożył maturę. Już od czasów gimnazjalnych należał do tajnego Towarzystwa im. Tomasza Zana (założył je w 1907 pod nazwą „Filarecja” i był prezesem koła gimnazjalnego w latach 1910-12), zrzeszającego polską młodzież gimnazjalną i studencką. W trakcie nauki podjął „pracę”, by uzyskać niezależność finansową od rodziców. Po zdaniu matury w 1912 udał się na studia weterynaryjne do Królewskiej Wyższej Szkoły Weterynaryjnej w Berlinie i (przejściowo) Dreźnie, które ukończył w 1915 tytułem lekarza weterynaryjnego. Tam także działał w polskich organizacjach akademickich, przewodniczył kołu filomackiemu (1913-14) i należał do naczelnych władz Towarzystwa na zabór pruski, wnosząc duży wkład w rozwój tej organizacji na Pomorzu, m.in. zakładając nowe koła filomackie w Wejherowie, Brodnicy, Chojnicach, Grudziądzu, Lubawie, Świeciu, Tczewie i Wałczu. W 1913 przebywał w Prusach Wschodnich, prowadząc tam agitację polską, m.in. w Iławie, Ostródzie, Olsztynie, Giżycku i Szczytnie. Współpracował z miesięcznikiem młodzieżowym „Blask”. Po wybuchu I wojny światowej został w 1914 aresztowany w Chełmnie, ponieważ podejrzewano go o szpiegostwo. Z braku dowodów, po krótkim pobycie w areszcie, został zwolniony i wcielony do wojska niemieckiego, ale po kilku tygodniach z uwagi na zły stan zdrowia został zwolniony i kontynuował studia.

Pracę zawodową prowadził jako powiatowy lekarz weterynarii w Grudziądzu (1915-17) oraz Lęborku (1917-19), jednocześnie podejmując akcję agitacyjną wśród ludności kaszubskiej na rzecz przyłączenia Pomorza do Polski, tworząc tajne oddziały Straży Ludowych lub Towarzystw Wojackich, Powiatową Radę Ludową w Lęborku, polskie rady ludowe w powiecie lęborskim, z którego delegowano go do Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, a tam wybrano go do prezydium. Podczas pobytu w Grudziądzu, w czerwcu 1916 poślubił Pelagię Pruszak-Czapską (p.v. Bulińską), która prowadziła w Chełmnie bursę dla młodzieży gimnazjalnej. Został aresztowany 12 I 1919 i oskarżony za zorganizowanie 11 I polskiego wiecu w sali koncertowej Gatha w Lęborku. Był przetrzymywany najpierw w więzieniu w Lęborku, a potem do końca marca w Słupsku. Po zwolnieniu z więzienia, a przed rozprawą sądową zbiegł do Poznania, który w tym czasie po powstaniu wielkopolskim był już wolny, skąd dalej aktywnie uczestniczył w przejęciu administracji Pomorza przez Polaków. Ukrywał się przed policją niemiecką, zmieniając miejsce zamieszkania (Poznań, Chełmno, Grudziądz, Gdańsk). Od VIII 1919 był skarbnikiem Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego utworzonego w Warszawie, a w Gdańsku udzielał się w Podkomisariacie Naczelnej Rady Ludowej. Współredagował dwutygodnik „Polnische Warte”. Równocześnie działał jako pierwszy wojewódzki inspektor weterynaryjny województwa pomorskiego w Toruniu oraz organizator polskiej służby weterynaryjnej w tym województwie (1 XII 1919 – koniec marca 1924), a następnie w Poznaniu (XI lub XII 1924 – koniec listopada 1927), także na stanowisku wojewódzkiego inspektora weterynaryjnego. W 1920 założył w Toruniu Towarzystwo Lekarzy Weterynarii na Pomorzu, któremu przewodniczył do 1924. Był współpracownikiem i wieloletnim korespondentem (1919-29) „Wiadomości Weterynaryjnych” – czasopisma wydawanego w Warszawie. Propagował ideę utworzenia korporacji zawodowej lekarzy weterynarii (obecnie są to Okręgowe Izby Lekarsko-Weterynaryjne).

W 1920 należał do Komitetu Pomocy Uchodźcom z terenu plebiscytowego Warmii, Mazur i Powiśla; był jednym z założycieli harcerstwa na Pomorzu (drużyny skautowe: Toruń, Grudziądz, Brodnica, Świecie, Chełmno, Nakło n. Notecią) i współzałożycielem zarządu Związku Filomatów Pomorskich (1922) oraz członkiem Bractwa Pomorskiego – stowarzyszenia Pomorzan, starającego się bronić interesów miejscowej ludności i szerzyć kulturę polską na Pomorzu, opierając się na rodzimych wartościach. W latach 1916-25 należał do Towarzystwa Naukowego w Toruniu, spełniając funkcję skarbnika (1921-24), organizatora i prezesa Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, powstałego z połączenia TNT z toruńskim Towarzystwem Przyrodników. Dla Towarzystwa sprowadził z Berlina bibliotekę poselskiego Koła Polskiego. Wygłaszał odczyty w Towarzystwie Naukowym i w oddziale toruńskim Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, przedstawiając m.in. swój zbiór bajek pomorskich i kolekcji „Malowideł krajeńskich”. Interesował się kaszubszczyzną, zbierał m.in. meble, skrzynie i sprzęt domowy w stylu kaszubskim. W 1923 obronił pracę doktorską na Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie. Jako pierwszy w Polsce zajął się zagadnieniem utylizacji zwierząt (Dezynfekcja przy chorobach zaraźliwych u zwierząt domowych i sprawa nieszkodliwego usuwania padlin, Poznań 1926). Był autorem kilku książek, broszur i artykułów z zakresu walki z chorobami zakaźnymi zwierząt, badań zwierząt rzeźnych i mięsa oraz dezynfekcji, np. Dżuma bydlęca, czyli księgosusz (Toruń 1921), czy Higiena mięsa. Podręcznik dla urzędowych oględzin bydła rzeźnego i badania mięsa wraz z trychinoskopią na zasadach obowiązujących w byłej dzielnicy pruskiej (Toruń 1921), w którym dostosował do prawa polskiego prawo obowiązujące w przepisach pruskich.

Od XII 1927 do końca IV 1936 pracował w Ministerstwie Rolnictwa w Warszawie na stanowisku naczelnika Wydziału Administracyjnego Departamentu Weterynaryjnego. Zajmował się tworzeniem polskich przepisów weterynaryjnych. W Brzezinkach pod Warszawą posiadał 6,5-hektarowe gospodarstwo rolne i prowadził tam swoją doświadczalną stację hodowli bydła. W marcu 1936, po śmierci swego przełożonego, dyrektora Departamentu Weterynaryjnego, Szczepan został przeniesiony na emeryturę. Powodem tego zwolnienia w dość młodym wieku było odmienne od nowego szefa zdanie w sprawie prowadzenia administracji służby weterynaryjnej.

W marcu 1936 zmarła mu żona, z którą nie miał dzieci. Zdecydował się wówczas na wstąpienie do stowarzyszenia. Od dawna utrzymywał kontakty z ks. Alojzym Majewskim. Nowicjat rozpoczął 15 IX 1936 w Sucharach. Strój pallotyński przyjął 24 IX 1936 z rąk ks. prowincjała Jana Maćkowskiego. Pierwszą profesję złożył 24 IX 1937, a wieczną 17 XII 1939 – obie w Ołtarzewie. Studia teologiczne odbył w Sucharach (1937-38) i Ołtarzewie (1938-41). Ze studium filozofii został zwolniony ze względu na odbyte studia na Uniwersytecie Berlińskim. Jako student teologii prowadził w Ołtarzewie zajęcia z medycyny pastoralnej, a jego wykłady cieszyły się tak dużą popularnością, że przychodzili na nie inni mieszkańcy domu. Święcenia kapłańskie otrzymał 25 II 1940 w Warszawie z rąk abpa Stanisława Galla. Następnego dnia odprawił Mszę św. prymicyjną w kaplicy Sióstr Rodziny Maryi w Płudach.

W latach pracy w ministerstwie Szczepan mieszkał w Płudach pod Warszawą, w willi, którą pallotyni nazwali później Graczówką. Po przyjęciu Szczepana do nowicjatu mieszkał w niej ks. Alojzy Majewski. Przyjeżdżali też inni księża i bracia z Warszawy i z Ołtarzewa. Następnie do wybuchu powstania warszawskiego willę z ziemią dzierżawiły Siostry Rodziny Maryi. Z kolei w czasie dalszych działań wojennych willa uległa całkowitemu zniszczeniu.

Wraz z ks. Stanisławem Uramowskim doprowadził w ołtarzewskim seminarium do inauguracji 6 XI 1939 nowego roku akademickiego. Podczas okupacji niemieckiej ks. Szczepan przebywał najczęściej w Ołtarzewie, a stąd z narażeniem własnego życia wyjeżdżał na tereny przyłączone do III Rzeszy, aby śpieszyć Polakom z pomocą duszpasterską, głosić rekolekcje dla sióstr zakonnych, odwiedzać chorych w szpitalach i udzielać pomocy charytatywnej. Najczęściej odwiedzał Aleksandrów Kujawski, Chełmno, Częstochowę, Gniezno, Grójec, Łódź, Płock, Poznań, Toruń, Warszawę, Włocławek i inne miasta i wsie. Wyrobił sobie fałszywe dokumenty na nazwisko Stefan Grenz, podając się za handlarza bydła mieszkającego w Warce. Pełnił funkcję łącznika między rodzinami (m.in. przewoził z Niemiec listy od wywiezionych na roboty) i organizacjami polskimi w Generalnej Guberni, dostarczając fałszywe dokumenty i przepustki (część z nich wykonywał sam). W ten sposób uratował wielu ludzi przed więzieniem, obozem koncentracyjnym czy śmiercią. Przysyłał też licznych kleryków do seminarium w Ołtarzewie. W tym czasie był trzykrotnie aresztowany przez Niemców. W 1942 Niemcy wpadli na trop jego działalności. Podczas jednej z wypraw, w październiku lub listopadzie, kiedy w Łodzi odprawił mszę w suterenie domu, został ujęty przez gestapo i osadzony w więzieniu Radogoszcz k. Łodzi. Zginął tam 11 XI 1942 o godz. 5.00, według oficjalnego komunikatu niemieckiego, umierając na niewydolność mięśnia sercowego (RP 7(1966) 234). Niemiecki akt zgonu świadczy, że nie odkryto w nim weterynarza Sz. Gracza.

26 XI 1948 ekshumowano jego szczątki z łódzkiego cmentarza św. Wojciecha na Kurczakach i sprowadzono je do Ołtarzewa, gdzie 28 XI odbyło się nabożeństwo żałobne, po którym pochowano zmarłego na miejscowym cmentarzu. Nabożeństwo w asyście duchowieństwa odprawił ks. prowincjał Stanisław Czapla, kazanie okolicznościowe wygłosił ks. Jan Maćkowski, a kondukt na cmentarz parafialny poprowadził ks. S. Czapla. W nabożeństwie uczestniczyli wszyscy członkowie domu, najbliższa rodzina zmarłego i wielka liczba wiernych. Z inicjatywy Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 24 XI 1984 odsłonięto w nawie bocznej kościoła św. Jakuba Apostoła w Lęborku tablicę upamiętniającą postać i czyny ks. Szczepana (według projektu Sławoja Ostrowskiego). Jej poświęcenia dokonał pomocniczy bp koszalińsko-kołobrzeski Tadeusz Werno, w obecności wiceprowincjała Henryka Kietlińskiego i miejscowej wspólnoty franciszkanów konwentualnych. Na tablicy umieszczono słowa ks. Gracza: „Żyjmy tak – abyśmy tego nie żałowali”, będące dewizą jego życia. W 1991 nazwano w Lęborku ulicę (skwer) imieniem ks. Gracza, a 21 XI 1992 odsłonięto kamienny obelisk ku jego czci. W historiografii można spotkać błędne daty odnoszące się do przewodu doktorskiego (1920), święceń kapłańskich (11 II, 21 II), śmierci (21 XI) i ekshumacji (1943).

W Sypniewie, 14 IX 2018, w 130. rocznicę urodzin ks. Szczepana Gracza miała miejsce sesja historyczna w Sypniewie pt. „Szczepan Gracz – lekarz weterynarii, pallotyn. Weterynaria sępoleńska 1918-2018”. Organizatorem sesji były: Kujawsko-Pomorska Izba Lekarsko-Weterynaryjna oraz Koło Seniorów Lekarzy Weterynarii przy Kujawsko-Pomorskiej Izbie Lekarsko-Weterynaryjnej. Patronat nad sesją objęły: kujawsko-pomorski wojewódzki lekarz weterynarii, starosta sępoleński i burmistrz Więcborka. Sesja odbyła się w sali konferencyjnej pałacu w Sypniewie. Przewodniczącym sesji był lekarz weterynarii dr Ryszard Tyborski. Ks. Stanisław Tylus napisał artykuł pt. "Sylwetka duchowa ks. Szczepana Gracza", który przedstawiono na ww. Sesji. Z tej okazji przy kościele pw. św. Katarzyny w Sypniewie odsłonięto i poświęcono tablicę pamiątkową dedykowaną ks. Szczepanowi Graczowi, ufundowaną przez lekarzy weterynarii pracujących w pow. Sępolno Krajeńskie.

Ks. Szczepan Gracz został też patronem Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Sypniewie (Technikum i Szkoła Branżowa I stopnia). Nadanie jego imienia Szkole odbyło się 15 XI 2019. Tego dnia bp Wiesław Szlachetka, biskup pomocniczy gdański i były uczeń Szkoły przewodniczył Mszy św. i wygłosił homilię. On też poświęcił Sztandar Szkoły i nową salę gimnastyczną, w której sprawowano Eucharystię. Wśród koncelebransów byli: ks. Andrzej Jasiński, miejscowy proboszcz, oraz pallotyni – ks. Stanisław Tylus, ks. Jerzy Błaszczak i ks. Jacek Wierzba.



Fotografia dolna: Suchary 1932. Od lewej strony siedzą: Sz. Gracz, ks. Alojzy Majewski i ks. Józef Bogdan, Archiwum Prowincji Chrystusa Króla w Warszawie 704,1
Ostatnio zmodyfikowano: 12 stycznia 2015 (uzupełniono 28 listopada 2019)
Tekst biogramu: Tylus Stanisław, Leksykon polskich pallotynów (1915-2012), Ząbki 2013, 200-203