Dziś, to jest 20 kwietnia 2024, mija rocznica śmierci:
ks. Ludwik Krawczyk (†1986)

Wczoraj, to jest 19.04.2024, miała miejsce rocznica śmierci:
s. Józefa Glamowska (†1993)

W dniu jutrzejszym, to jest 21.04.2024, przypada rocznica śmierci:
ks. Józef Klaper (†2002)
ks. Henryk Herkt (†2005)
ks. Włodzimierz Mozolewski (†2016)

DUREK Wojciech Aleksander (1889 – 1951), rzeźbiarz i malarz, członek Zjednoczenia Apostolstwa Katolickiego

Urodził się 23 III 1889 w Małej k. Ropczyc, w diecezji przemyskiej, w ubogiej rodzinie chłopskiej Franciszka i Marii z d. Magiera. Już od wczesnego dzieciństwa wykazywał uzdolnienia artystyczne w dziedzinie rzeźby i rysunku. Dzięki wspaniałomyślnym mecenasom ukończył Szkołę Zawodową Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, wyższą Państwową Szkołę Przemysłową w Krakowie, a następnie Szkołę Artystyczną w Laas (w Tyrolu). Studia artystyczne kontynuował do 1911 w Accademia di Belle Arti w Mediolanie. Poznał tam rzeźbiarzy pracujących w tzw. sztucznym kamieniu, od których przejął technikę i jako pierwszy w Polsce rzeźbił prawie wyłącznie w tym materiale. Tajniki rzeźby w kamieniu poznawał nadto w Monachium i Wiedniu – w ośrodku Wiener Kunstgewerberschule. Odbył też praktykę rzeźbiarską w Grazu (1915).

Po powrocie do Polski został wykładowcą Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej mieszkał w Toruniu, gdzie należał do Konfraterni Artystów. Tu razem z artystą Ignacym Zelkiem współpracował przy projektach rzeźbiarskich do wnętrz kościelnych (atelier „Rzeźba” przy ul. Sukienniczej). Później przeniósł się do Warszawy – zamieszkiwał przy ul. Długiej, a w 30. latach XX w. do Kielc. Mieszkał tam w willi zbudowanej mu przez ks. Aleksandra Jankowskiego, za prace rzeźbiarskie wykonane dla kościoła w Łopusznie k. Kielc.

Swoje liczne prace, zachowane i niezachowane do dziś, pozostawił m.in. w: Chełmży (płaskorzeźba w kaplicy Matki Bożej), Chojnicach (pomnik Chrystusa Króla na Placu Niepodległości), Czarnej k. Stąporkowa (wyposażenie kościoła), Kodniu n. Bugiem (Droga Krzyżowa wokół kościoła), Końskich (na cmentarzu rzeźba figuralna partyzanta – pomnik poległych – na cokole wmurowana tablica marmurowa; przy jednej z ulic – pomnik wdzięczności – statua Matki Bożej, naturalnej wielkości, wmontowana w płaskorzeźbę przedstawiającą z jednej strony uczącą się młodzież, a z drugiej martyrologię Polaków w obozie koncentracyjnym Auschwitz; pomnik Tadeusza Kościuszki na koniu), Limanowej-sanktuarium (sceny z życia Chrystusa i apostołów oraz Droga Krzyżowa), Lublinie (kościół garnizonowy – główny ołtarz i dwa ołtarze boczne; w kościele akademickim KUL nieistniejący obecnie: Chrystus miłosierny wśród świętych w absydzie, ołtarz boczny, ambona), Lublińcu (w kościele oblatów pomnik założyciela zgromadzenia), Łopusznie (wnętrze kościoła), Małej (figura św. Michała Archanioła w kościele, pomnik nagrobny rodziny Durków na cmentarzu, pomnik Chrystusa Króla na wzgórzu), Opocznie (z 1947 portal kościoła ozdobiony w tympanonie płaskorzeźbą Matki Bożej, a przy pilastrach statuy św. Piotra i Pawła), Komorowie k. Ostrowi Mazowieckiej (kompleks rzeźbiarski na terenie garnizonu wojskowego), Pelplinie (rzeźby w parku i rezydencji biskupa), Sułoszowej k. Ojcowa (ołtarz główny, statua Chrystusa z płaskorzeźbą – pochód postaci z różnych stanów), Rogowie k. Opatowca (1940-42 wnętrze kościoła, główny ołtarz), Rykach (1949 – w kościele parafialnym ołtarze w transepcie), Serokomli (ołtarz główny z 7. figurami gipsowymi i dwa ołtarze boczne, a w kruchcie płaskorzeźba Chrystusa siedzącego wśród ludu i zapraszającego do siebie), Stargardzie Gdańskim (figury w kościele), Toruniu (pomnik Stanisława Moniuszki), Warszawie (w sali Domu Akcji Katolickiej im. Piusa XI, zw. „Roma”, obecnie Teatrze Muzycznym Roma – we wnętrzu monumentalne figury św. Apostołów Piotra i Pawła (hall) oraz płaskorzeźby przedstawiające sceny z najnowszej historii Polski), Wielu (rzeźby do kaplic Kalwarii).

Ważnym dziełem Durka jest wystrój kościoła seminaryjnego w Ołtarzewie (rzeźba i płaskorzeźba). Prace tu rozpoczął w 1948 od płaskorzeźby głównej w ścianie środkowej absydy kościoła, przedstawiającej Maryję pośród Apostołów w Wieczerniku. Jest to największa praca Durka w tej świątyni. W dolnej partii płaskorzeźby, wśród apostołów, artysta umieścił klęczącą postać Wincentego Pallottiego (była to jedna z pierwszych rzeźb tego świętego). Wincenty klęcząc, odwrócony bokiem, wpatruje się w patronkę Stowarzyszenia – Królową Apostołów. Prawą dłoń trzyma na piersiach, drugą – na księdze ozdobionej wizerunkiem Matki Bożej Miłości. Prace nad tą płaskorzeźbą zostały ukończone w ogólnych zarysach tego samego roku, co artysta potwierdził umieszczając z prawej strony płaskorzeźby swój jedyny wśród prac rzeźbiarskich monogram i datę 1948. Natomiast poszczególne detale tego dzieła udoskonalał jeszcze w następnych dwóch latach.

Kolejnymi pracami w kościele ołtarzewskim były ołtarze: Jezusa Miłosiernego (od strony zachodniej) i Świętej Rodziny (strona wschodnia). Pierwszy ołtarz przedstawia Chrystusa Miłosiernego w otoczeniu dwóch klęczących aniołów z atrybutami Chrystusowego kapłaństwa; ten z lewej strony trzyma kielich, a z prawej księgę. Wyciągniętą, prawą ręką Chrystus błogosławi, a drugą wskazuje na gorejące serce. Z serca tryskają dwie wiązki promieni (nawiązanie do objawień s. Faustyny Kowalskiej). Pierwotnie była to płaskorzeźba Najświętszego Serca Pana Jezusa, ale w II 1950 została przekształcona w Chrystusa Miłosiernego przez dodanie promieni. Po Notyfikacji Kongregacji Świętego Oficjum z 6 III 1959, zakazującej szerzenia kultu miłosierdzia Bożego w formie podanej przez s. Faustynę w Dzienniczku (tzn. przez obraz, nowennę i koronkę), wizytujący kościół Stefan kard. Wyszyński polecił, aby usunąć z rzeźby promienie i napis „Jezu ufam Tobie”, choć nie nalegał na natychmiastowe wykonanie tego polecenia. Dzięki temu rzeźba przetrwała czasy zakazów. Płaskorzeźba w ołtarzu Świętej Rodziny przedstawia Jezusa jako chłopca w otoczeniu Maryi i św. Józefa.

W pracach w Ołtarzewie pomagał Durkowi majster techniczny, Władysław Ciopiński (generalnie współpracowali ze sobą w latach 1938-50), a także p. Mazurkiewicz-Pawłowska (jej dziełami są w Ołtarzewie: stylizowany relief pelikana karmiącego swe pisklęta w środkowej części antepedium głównego ołtarza, płaskorzeźby w zwieńczeniach ołtarzy Świętej Rodziny i Jezusa Miłosiernego w transepcie (prace od 1948), płaskorzeźby w drzewie dębowym na nieistniejącej już ambonie (z lat 1953-54), rzeźba Królowej Apostołów stojąca przed wejściem do domu pallotyńskiego (wykonana w latach 1952-53 według gipsowej rzeźby Durka). Po wykonaniu ołtarzy w transepcie kościoła prof. Durek zajął się pracami wykończeniowymi w innych kościołach (w tym czasie w Ołtarzewie trwały prace Zbigniewa Łoskota nad freskami). W XI 1949 rozpoczęto pod kierunkiem Durka wykładanie marmurem ołtarza głównego i dolnej części absydy oraz posadzki w prezbiterium.

Od 10 I 1950 profesor Durek rozpoczął pracę nad ołtarzem Wincentego Pallottiego w zachodnim ramieniu transeptu. Ukończył ją do uroczystości beatyfikacji (22 I 1950), w ciągu dwóch tygodni. Pracę wykonał gratisowo. Tu postać Pallottiego wyraźnie odbija się od tła ołtarza. Wincenty wyciągając ręce przed siebie zdaje się zachęcać wszystkich ludzi do apostolstwa. W lewym skrzydle płaskorzeźby ołtarza został przedstawiony wzdłuż krzyża szereg postaci pallotyńskich idących ku Pallottiemu. Krzyż obejmuje całą długość skrzydła nastawy. Pod poprzeczną belką klęczy pallotyn opierający się dłońmi o ramię krzyża. Inny (być może kleryk) podtrzymuje krzyż, a za nim są postacie księdza, brata i siostry zakonnej. Pochód zamyka kapłan trzymający na piersiach księgę. Drugie skrzydło ołtarza przedstawia realizację idei apostolstwa według św. Wincentego Pallottiego. Widzimy tu dwie siostry zajmujące się opieką nad dziećmi i księdza-pallotyna z biretem na głowie, spieszącego z pomocą słaniającemu się u jego stóp mężczyźnie i podtrzymującego go za bezwładnie zwieszającą się rękę oraz postacie szlachcica i kowala, reprezentujące różne środowiska społeczne.

Rzeźbę ołtarza Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej, we wschodnim ramieniu transeptu, ukończył do 2 II 1950. Postać Matki Bożej z Szensztat różniła się od oryginalnego wizerunku w sposobie ustawienia głowy Jezusa i innym ujęciem twarzy. Lewe skrzydło nastawy ołtarzowej zawierało postacie z pierwszych wieków chrześcijaństwa w Polsce: św. Wojciecha z przytuloną do niego twarzą dziecka (symbol nowo ochrzczonego narodu), św. Jacka Odrowąża, klęczącego św. Andrzeja Świerada z księgą, sylwetkę brodatego mężczyzny, klęczącego księcia Bolesława Chrobrego z włócznią św. Maurycego i postać podobną do anioła, trzymającego w skrzyżowanych dłoniach fragment zwoju. W prawym skrzydle nastawy artysta umieścił sylwetkę Królowej Jadwigi z postacią jakiegoś kapłana-misjonarza, na którego patrzy stojący przed nim, w zawoju na głowie, młody mężczyzna, św. Andrzeja Bobolę (?), sylwetkę kapłana-pallotyna, u którego stóp klęczał mocno przechylony do tyłu Afrykanin, z wyciągniętą ku górze prawą dłonią; hołd Maryi oddawał klęczący hetman Stanisław Żółkiewski i młody anioł w postawie adoracji.

Dziś nie ma już ołtarza MB Trzykroć Przedziwnej, ani tamtej nastawy ołtarzowej z tematyką historyczną. Płaskorzeźba z Maryją została przeniesiona na cmentarz parafialny i wkomponowana w mur trzeciej kwatery pallotyńskiej. Zniszczeniu uległa cała nastawa ołtarzowa. Obecnie jest w tym miejscu ołtarz bł. Józefa Jankowskiego z nową oprawą nastawową. Wykonawcą nowego ołtarza jest Wiaczesław Borecki, absolwent ASP w Kijowie, który dostosował go do innych ołtarzy w kościele. Postacie ukazane w ołtarzu przedstawiają błogosławionych, przedstawicieli z grupy 108 męczenników polskich z okresu II wojny światowej, a wśród nich pallotyna ks. Józefa Stanka, abpa Antoniego Juliana Nowowiejskiego, bpa Leona Wetmańskiego i Mariannę Biernacką. Uroczystego poświęcenia ołtarza dokonał 15 X 2000 Józef kard. Glemp. Przy tej okazji ogłosił też bł. Józefa Jankowskiego patronem miasta i gminy Ożarów Mazowiecki oraz dekanatu Laski.

Od 25 II 1950 prof. Durek zaczął prace nad ołtarzami w niszach naw bocznych. Do połowy marca powstały dwa pierwsze ołtarze: św. Franciszka Salezego i św. Michała Archanioła od strony wschodniej. W ołtarzu św. Franciszka Salezego należy wskazać na element pallotyński – w jej części środkowej, poniżej postaci św. Franciszka klęczy duchowny w pallotyńskim stroju, trzymając insygnia biskupie: mitrę i wsparty o bark pastorał.

W ostatnim ołtarzu od strony zachodniej, św. Teresy od Dzieciątka Jezus, nastawa ołtarzowa całkowicie poświęcona została tematyce pallotyńskiej – z prawej strony misyjnemu zaangażowaniu pallotynów polskich, a z lewej martyrologium ostatniej wojny światowej. W misyjnej części nastawy, na skraju kompozycji, wyróżnia się sylwetka ks. Alojzego Majewskiego, założyciela i misjonarza Kamerunu. Misjonarz jedną ręką obejmuje klęczącego i wpatrującego się w niego tubylca ze złożonymi w błagalnym geście rękoma. W tle między postaciami widać krzyż. Umieszczone są jeszcze dwie postacie wypatrujących tubylców. Jeden z nich jest wojownikiem, gdyż trzyma przed sobą plecioną tarczę. W części martyrologicznej nastawy ołtarza, na tle krematoryjnego pieca autor wyeksponował sylwetkę ks. Józefa Jankowskiego, który jedną ręką podtrzymuje skrajnie wycieńczonego ks. Franciszka Kiliana, co podkreśla bezwładnie opadająca głowa. Drugą rękę wyciąga przed siebie, jakby wskazywał na innych współtowarzyszy niewoli, co podkreślił artysta przez kajdany spinające ręce ks. Jankowskiego. Dwóch innych współwięźniów-pallotynów, o wychudzonych twarzach, widać w prawym fragmencie płaskorzeźby. Mają nogi obute w obozowe drewniaki i opasane drutem kolczastym.

Do 19 V 1950 trwały prace przy rzeźbie dalszych ołtarzy w nawach bocznych. W nawie wschodniej, idąc od prezbiterium, powstały ołtarze poświęcone św. Franciszkowi Salezemu, św. Michałowi Archaniołowi (wspomniane wyżej), św. Janowi Kantemu i św. Cecylii, a w nawie zachodniej: św. Tomaszowi z Akwinu, św. Antoniemu Padewskiemu, św. Stanisławowi Kostce i św. Teresie od Dzieciątka Jezus (ten został opisany wyżej). Wszystkich ołtarzy jest w kościele 13.

Równocześnie w tym okresie powstały płaskorzeźby Drogi Krzyżowej. Do 3 czerwca tr. wykonał na cmentarzu parafialnym płaskorzeźbę Piety, według projektu Zbigniewa Łoskota. Zrealizował też płaskorzeźbę zdobiącą attykę domu, która wieńczy ryzalit środkowy budynku seminaryjnego. W części środkowej płaskorzeźby umieścił Chrystusa nauczającego z napisem u dołu „Euntes docete omnes gentes”, a po obydwóch jego stronach owce – zwrócone do środka (1950).

Wojciech Durek był rzeźbiarzem niezwykle utalentowanym, artystą reprezentującym nurt symbolizmu i neorealizmu. Tworzył głównie rzeźby pomnikowe i o tematyce religijnej, realizowane najczęściej w betonie, ale wykonywał też prace w drzewie, stiuku, marmurze i brązie. Uważał, że rzeźba powinna być osadzona we właściwym tle i ma być przedstawiona frontalnie.

Każdą pracę, nawet najdrobniejszą, przeżywał bardzo głęboko. „To postać, niestety prawie zapomniana, wielkiego artysty i człowieka. Był człowiekiem o niesłychanej prostocie, szczerości, wspaniałomyślnym w pracy, człowiekiem, który bardzo bolał nad chciwością i zakłamaniem” (wypowiedź artysty-plastyka Marii Mikasz z 13 V 1972).

Na podstawie pierwszego wrażenia oceniano go niekiedy jako człowieka osamotnionego i małomównego. Tymczasem rzeczywistość wyglądała zupełnie inaczej. Ks. Konstanty Kobielus, przyjaciel artysty, tak pisał o nim: „p. Durek był człowiekiem ciekawym. Długie lata nie praktykował, tzn. nie uczęszczał do sakramentów św., ale dużo się modlił; koronki, tj. różańca w życiu nie opuścił. I właśnie jego rzeźby, to był obraz jego duszy. Gdy rzeźbił, do każdej figury się modlił... ogromnie się cieszył, że on pierwszy wyniósł na ołtarze św. Wincentego Pallottiego, którego bardzo kochał. W Ołtarzewie czuł się, jak mówił, najlepiej, jak jeszcze nigdzie indziej za swego życia. [...] Tu uwierzyłem na nowo... odnalazłem radość życia i sens”. 12 IX 1950 został przyjęty do Zjednoczenia Apostolstwa Katolickiego. Ks. Eugeniusz Klimiński wspomina Wojciecha Durka jako osobę rozmodloną, którą można było zawsze spotkać w kaplicy już od wczesnych godzin rannych. Ocenia go jako solidnego, sumiennego i niezmiernie pracowitego człowieka.

W maju 1951 prof. Durek zaczął zapadać na zdrowiu. Pojawiły się ciężkie ataki astmy W czerwcu po silnym ataku został przewieziony do Szpitala św. Łazarza na Woli w Warszawie, gdzie zmarł niespodziewanie 27 VI na zawał serca. 30 VI sprowadzono jego szczątki do kościoła seminaryjnego w Ołtarzewie, gdzie odprawiono officium defunctorum praesente corpore oraz uroczystą Mszę św. Kondukt na cmentarz ołtarzewski poprowadził prowincjał pallotynów, ks. Stanisław Czapla. Tam przemawiali: prowincjał, przedstawiciel KUL oraz przyjaciel p. Durka. Szczątki profesora zostały złożone w pierwszej pallotyńskiej kwaterze, pod ostatnią przez niego zrealizowaną pracą – Pietą. „Spoczął tam wielki artysta i dobry człowiek, który do śmierci przygotował się b. dobrze” (Z kroniki domowej w Ołtarzewie, WPChK 1951, nr 11, s. 158).









Fotografia górna: Kadr z fot. dolnej 1
Fotografia dolna 1: Prof. W. Durek przy pracy w Ołtarzewie, AP 594,1
Fotografia dolna 2: Nieistniejący obecnie ołtarz Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej w Ołtarzewie (w 70. latach XX w. przysłonięty obrazem MB Częstochowskiej); Domański, Zarzycki, dz. cyt., tab. 7
Fotografia dolna 3: Ołtarz bł. Józefa Jankowskiego (w miejscu dawnego MB Trzykroć Przedziwnej)
Fotografia dolna 4: Ołtarz Jezusa Miłosiernego
Fotografie dolne 3-4 wykonał Stanisław Tylus SAC, V 2016
Oprac.: ks. Stanisław Tylus SAC (w biogramie wykorzystano m.in. pracę seminaryjną: Domański Ryszard, Zarzycki Roman, Treści ideowe wystroju plastycznego kościoła seminaryjnego w Ołtarzewie. Rzeźba, malarstwo, witraż, Ołtarzew 1972, mps AP)
Ostatnio zmodyfikowano: 16 czerwca 2016
Uwaga! Opis ikonograficzny dzieł Wojciecha Durka z kościoła w Ołtarzewie nie obejmuje wszystkich prac. Został tu zawężony jedynie do treści pallotyńskich