Liber mortuorum
Księga zmarłych polskich pallotynów i pallotynek
Dziś, to jest 3 października 2023, mija rocznica śmierci
:
s. Wanda Bielińska (†2000)
Wczoraj, to jest 2.10.2023, miała miejsce rocznica śmierci:
Brak wspomnienia zmarłych
W dniu jutrzejszym, to jest 4.10.2023, przypada rocznica śmierci:
Sł. B. Josef Engling (†1918)ks. Stefan Bajda (†1977)ks. Marian Lesner (†1994)ks. Emil Krupnik (†2003)ks. Józef Krzeski (†2016)
DRWAL Franciszek (1913 – 1987), ksiądzUrodził się 27 XI 1913 w Grzechyni, w parafii Maków Podhalański, w diecezji krakowskiej, w domu Jana i Marianny z d. Śmietana. Siedmioklasową szkołę podstawową ukończył w 1928 w Suchej Beskidzkiej. Następnie pracował tam w zakładzie krawieckim i uczęszczał do szkoły zawodowej. Jako czeladnik krawiecki pracował do momentu powołania go do wojska (1935), a po odbyciu służby wojskowej wykonywał nadal ten zawód aż do 1945. Wtedy zapisał się na kurs dla dorosłych przy gimnazjum ogólnokształcącym w Suchej, gdzie zrobił małą maturę. Potem w Państwowym Liceum Administracyjno-Handlowym w Bielsku uzyskał świadectwo dojrzałości. Do stowarzyszenia wstąpił 3 IX 1949, mając ponad 36 lat, za co był niezmiernie wdzięczny ks. prowincjałowi Stanisławowi Czapli i do końca życia pamiętał o nim w swych modlitwach. Sutannę pallotyńską otrzymał 8 IX 1949 w Ołtarzewie z rąk ks. Czapli. Pierwszą profesję złożył 15 VIII 1951 w Wadowicach, również na ręce ks. Czapli, natomiast wieczną w Ołtarzewie na ręce ks. Józefa Wróbla. Studia filozoficzno-teologiczne odbył w Ołtarzewie w latach 1950-56. Tam przyjął święcenia kapłańskie 24 VI 1955 z rąk bpa Zygmunta Choromańskiego, sekretarza generalnego Konferencji Episkopatu Polski.
Po odbyciu kursu pastoralnego został skierowany w 1956 do Poznania, do pomocy miejscowemu rektorowi w sprawach gospodarczych oraz do pracy duszpasterskiej przy poznańskiej parafii. W 1958 został przeniesiony do Ołtarzewa, gdzie został zatrudniony w charakterze sekretarza w administracji ołtarzewskiej, a w 1959 ks. prowincjał Eugeniusz Weron przeznaczył go na stanowisko ekonoma domu studium pastoralnego w Gdańsku, przy ul. Elżbietańskiej 1. Ze względu na stan zdrowia już po roku został oddelegowany do Ząbkowic Śląskich do pomocy księdzu rektorowi. Niedługo potem, bo we IX 1960, został skierowany do Zakopanego, gdzie jako kapelan posługiwał siostrom Matki Bożej Miłosierdzia w Kościelisku. Pod koniec 1961, po poprawie zdrowia, został kapelanem szpitalnym w Gdańsku. Duszpasterstwo chorych podjął z wielką gorliwością i zamieszkał przy ul. Elżbietańskiej. Ze względów zdrowotnych powrócił do Zakopanego w 1969, do pracy duszpasterskiej. W 1970 przeniósł się na własną prośbę do Barda Śląskiego, gdzie pracował jako kapelan sióstr zakonnych. Był też spowiednikiem nowicjuszy w Ząbkowicach Śląskich. W 1981 został skierowany do Wadowic, a gdy zaszła potrzeba jeszcze w tym samym roku służył jako kapelan sióstr pasterek w Pniewitem k. Chełmna. Ze względu na stan zdrowia w XI 1982 został skierowany do Ząbkowic Śląskich, jako duszpasterz współpracowników. Od 1983 posługiwał w Milanówku jako kapelan urszulanek szarych.
Ostatni rok życia spędził w Ołtarzewie. Był on dla niego jednym pasmem cierpienia. Szczególnie dokuczała mu cukrzyca, której efektem była śpiączka cukrzycowa. Potworzyły się zrosty w przełyku, utrudniając mu oddychanie. Przebył pierwszą operację w klinice uniwersyteckiej w Berlinie Zachodnim. Pozwalało mu to już chodzić i uczestniczyć w niektórych formach życia wspólnotowego. Czekały go jeszcze 2 kolejne operacje, ale kiedy zmieniał rurki ułatwiające mu oddychanie, nastąpił skurcz i nie mógł już dokonać tej czynności. W święto Królowej Apostołów odwieziono go do szpitala przy ul. Płockiej w Warszawie. Jeszcze sam doszedł do samochodu, ale zanim dojechano na miejsce, stracił przytomność, serce przestało bić i nie działał już mózg. Szybka reanimacja pobudziła jeszcze serce do pracy, ale mózg już nie pracował. Został jeszcze pod aparaturą medyczną. Zmarł cicho i spokojnie 8 VI 1987 ok. 11.00. Uroczystości pogrzebowe odbyły się w Ołtarzewie 10 VI. Mszy koncelebrowanej przez ponad 50 księży przewodniczył prowincjał Czesław Parzyszek, który też wygłosił słowo Boże. W uroczystościach pogrzebowych wzięły udział siostry urszulanki, u których zmarły był kapelanem, oraz rodzina i służba zdrowia opiekująca się chorym ks. Franciszkiem. Został pochowany w kwaterze pallotyńskiej na cmentarzu ołtarzewskim.
Ksiądz Franciszek był człowiekiem bardzo uczciwym, rzetelnym, skromnym i prawdziwie ubogim. Nie gromadził dóbr ziemskich. Był wierny postanowieniom i zasadom moralnym wyniesionym z domu rodzinnego. Jako kapłan dużo się modlił – często można było go spotkać z różańcem w ręku. Starał się nie opuszczać brewiarza, a kiedy już jego odmawianie sprawiało mu trudności, prosił o zamianę. Chciał bardzo zostać misjonarzem. Swoje oszczędności oddawał na misje, za które też modlił się. Jego dewizą były słowa św. Jana Marii Vianneya: „Bogu serce, ludziom uśmiech, sobie krzyż”.
Ostatnio zmodyfikowano: 12 stycznia 2015
Tekst biogramu: Tylus Stanisław,
Leksykon polskich pallotynów (1915-2012), Ząbki 2013, 155-156
Indeks zmarłych według daty śmierci
Alfabetyczny indeks zmarłych
Indeks zmarłych z podziałem na lata śmierci
Miejsca spoczynku polskich pallotynów wraz ze zdjęciami
Ci, co odeszli ze Stowarzyszenia
Więzi Kardynała Franciszka Macharskiego z pallotynami
Rocznice pallotyńskich wydarzeń
Ks. Stanisław Jurkowski SAC, duszpasterz polonijny we Francji
Bereza Kartuska
Suchary
Indeksy i biogramy sporządził ks. Stanisław Tylus SAC
Kontakt: stansac@wp.pl
Stan z 31 października 2022
Wszelkie prawa zastrzeżone! Kopiowanie, powielanie i wykorzystywanie tekstów i fotografii bez zgody autora strony jest zabronione.
Liber mortuorum w latach 2020-2022. Przeszłość i przyszłość
1. Krótka historia strony Liber mortuorum
a) Pierwsze biogramy zmarłych pallotynów ukazały się na stronie internetowej WSD Ołtarzew w styczniu 2007 r. Autorem ich był ks. Janusz Dyl SAC, który tworzył je pod niezrealizowaną przez niego „Księgę zmarłych pallotynów”. W maju 2009 r., wraz z przebudową strony internetowej, zostały one zastąpione życiorysami, które również pochodziły z książki ks. Dyla pt. Pallotyni w Polsce w latach 1907-1947, Lublin 2001, s. 397-475. Te krótkie biogramy zostały doprowadzone do lat 1998-99 (nie były też kompletne i nie uwzględniały członków Regii Miłosierdzia Bożego). Od tego czasu ks. Stanisław Tylus SAC sporządził Indeks zmarłych według daty śmierci i dołączył wszystkie brakujące życiorysy zarówno z obu polskich prowincji, jak i Regii Miłosierdzia Bożego. Na stronie Seminarium ołtarzewskiego biogramy te istniały do 2013 r.
b) Nowe, obecnie istniejące biogramy zmarłych pallotynów, zostały napisane przez ks. Stanisława Tylusa SAC. W 2011 r. zostały one umieszczone na stronie http://www.pallotyni.pl, pod nazwą LIBER MORTUORUM. Początkowo były to tylko biogramy polskich pallotynów i przełożonych generalnych Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego oraz życiorysy pallotynek. Poszerzona i poprawiona ich wersja (ale bez pallotynek i przełożonych generalnych pallotynów) została opublikowana drukiem (Tylus Stanisław, Leksykon polskich pallotynów 1915-2012, Ząbki 2013, ss. 694).
c) W latach 2013-15 strona Liber mortuorum (http://pallotyni.eu/Liber.mortuorum/zmarli_index.php) została poszerzona o życiorysy pallotynów i pallotynek pochodzenia polskiego oraz ekspallotynów, którzy zmarli jako księża diecezjalni lub w innym instytucie życia zakonnego. Od listopada 2014 r. dołączone zostały też biogramy pallotynek pracujących w Polsce lub pochodzących z terenów polskich, jak również ich przełożone generalne. W 2015 r. rozszerzono zakres przedmiotowy strony o nowe kategorie: Słudzy Boży spoza Polski i Niemieccy pallotyni działający przed 1945 r. na obecnych ziemiach polskich. Niezależnie od tego uaktualniane były kategorie Polskich pallotynów i Pallotynek, którzy odeszli do wieczności w okresie lat 2013-15. W celu szybszego znalezienia poszukiwanego biogramu przemodelowano Indeks zmarłych według daty śmierci oraz sporządzono nowy Alfabetyczny indeks zmarłych oraz Indeks zmarłych z podziałem na lata śmierci.
d) W listopadzie 2017 r. strona została umieszczona w domenie https://LiberMortuorum.pl/
skąd jej zawartość jest dostępna w serwisach takich jak: http://www.pallotyni.pl, http://sac.org.pl
e) W 2015 r. strona Liber mortuorum aktualizowana była kilkanaście razy. Pojawiło się na niej 88 nowych biogramów, głównie pallotynek (65). Tego roku, praktycznie w 50% istniejących biogramów, zostały wprowadzone liczne uzupełnienia i poszerzenia, a także poprawiono zauważone błędy. Zmiany w poszczególnych biogramach sygnalizowane są informacjami naniesionymi pod konkretnym biogramem. Pod określeniem Zmienione lub Uzupełnione biogramy autor ma na myśli nie tylko istotną lub większą partię zmian, ale i pewne drobne informacje, które pojawiały się niezależnie od ich zaznaczenia. W 2016 r. dodano 28 nowych biogramów, zaś w 2017 r. pojawiło się 14 biogramów.
2. Stan aktualny biogramów
a) W latach 2018-2021 strona Liber mortuorum poszerzyła się o 24 nowych biogramów. W grupie Polskich pallotynów i Pallotynek znalazły się następujące biogramy: s. Speransa Joniec (†11 II 2018), s. Teresa Matula (†1 VI 2018), ks. Jerzy Maj (†24 VI 2018), br. Jan Bandoszek (†28 VII 2018), ks. Tadeusz Płonka (†24 VIII 2018), ks. Bogdan Kusznir (†26 VIII 2018), s. Majola Rataj (†6 XI 2018) , s. Jadwiga Waszczeniuk (†17 XI 2018), ks. Józef Świerkosz (†20 XII 2018) , ks. Andrzej Biernacki (†23 XII 2018), s. Władysława Sitarz (†27 IV 2019) , s. Helena Szaniawska (†22 VII 2019), ks. Witalij Wezdeckij (†24 VIII 2019), s. Martyna Gumul (†9 IX 2019), s. Estera Stachnik (†20 IX 2019), ks. Kazimierz Czulak (†29 IX 2019), br. Tadeusz Wojciechowski (†12 XII 2019), ks. Stanisław Kobielus (†3 I 2020), br. Jan Cuper (†18 II 2020), ks. Józef Żemlok (†16 III 2020) i ks. Józef Liszewski (†18 III 2020). ks. Żemlok Józef (†16 III 2020), ks. Liszewski Józef (†18 III 2020), ks. Kantor Wiesław (†5 V 2020), ks. Latoń Jan (†7 V 2020), s. Wołosewicz Wirginitas (†17 V 2020), s. Hetnał Maria (†14 VI 2020), s. Otta Agnieszka (†15 VII 2020), ks. Korycki Jan (†31 VII 2020), ks. Szewczul Jerzy (†6 X 2020), s. Smentoch Kryspina (†14 X 2020), s. Suchecka Zofia (†19 X 2020), ks. Domagała Stefan (†24 X 2020), ks. Dragiel Mirosław (†30 X 2020), ks. Pytka Kazimierz (†5 XI 2020), ks. Domański Ryszard (†10 XI 2020), ks. Młodawski Grzegorz (†22 XI 2020), ks. Lisiak Józef (†27 XII 2020), s. Klekowska Mariola (†27 XII 2020), ks. Dzwonkowski Roman (†30 XI 2020), s. Wojtczak Urszula (†9 I 2021), ks. Błaszczak Jerzy (†15 I 2021), ks. Rykaczewski Tadeusz (†9 II 2021), ks. Czulak Antoni (†23 IV 2021), ks. Daniel Edward (†17 IV 2021), s. Gojtowska Agnieszka (†27 V 2021), ks. Nowak Kazimierz (†14 V 2021), s. Pruszyńska Zefiryna (†1 V 2021), ks. Zając Jan (†4 VII 2021), ks. Kot Jan (†8 VII 2021), ks. Mugobe Banuni Ignace (†26 VII 2021), ks. Kończak Jan (†11 VIII 2021), ks. Stachera Kazimierz (†24 VIII 2021), ks. Orlikowski Stanisław (†9 X 2021) i br. Dziczkiewicz Franciszek (†21 X 2021). Grupę Przełożonych Generalnych i pallotyńskich biskupów reprezentują: bp Konrad Walter (†20 IX 2018), bp Thomas Thennatt (†14 XII 2018), bp Alojzy Orszulik (†21 II 2019) i abp Hoser Henryk (†13 VIII 2021).
Tabela. Stan aktualny biogramów na koniec grudnia 2014-2022 r.
| Kategorie pallotyńskich biogramów | XII
2014 | XII
2015 | XII
2016 | XII
2017 |
XII
2018 |
XII
2019 |
XII
2020 |
XII
2021 |
2022 |
| Polscy pallotyni | 368 | 377 | 387 | 395 |
401 |
404 |
419 |
431 |
+10 |
| Pallotyni polskiego pochodzenia (*) | 14 | 16 | 18 | 18 |
18 |
18 |
18 |
|
|
| Przełożeni generalni i biskupi | 19 | 19 | 20 | 22 |
23 |
25 |
25 |
26 |
|
| Słudzy Boży spoza Polski | -- | 5 | 6 | 6 |
6 |
6 |
6 |
|
|
| Niemieccy pallotyni działający przed 1945 r. na obecnych ziemiach polskich (✺) | -- | 7 | 11 | 13 |
13 |
13 |
13 |
|
|
| Ekspallotyni (**) | 23 | 23 | 25 | 25 |
25 |
25 |
25 |
|
|
| Pallotynki (przełożone generalne i siostry pracujące w Polsce lub pochodzące z terenów polskich zostały oznaczone znakiem ☼) | 47 | 112 | 113 | 114 |
118 |
122 |
127 |
130 |
|
| Przyjaciele SAC i ci, co odeszli od Stowarzyszenia | -- | -- | 7 | 8 |
8 |
8 |
9 |
|
|
| Razem | 471 | 559 | 587 | 601 |
612 |
621 |
633 |
649 |
+10 |
b) W latach 2018-19 autor strony przeprowadził kwerendę materiałów zawartych w archiwum domu pallotyńskiego w Gdańsku (dom przy ul. Elżbietańskiej). Niezależnie od tego, trwała kwerenda materiałów w Archiwum Prowincji Chrystusa Króla w Warszawie. Szerokiemu badaniu poddawane były materiały, które autor strony pozyskał wcześniej w Archiwum Generalnym Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego w Rzymie, w Archiwum Regii Miłosierdzia Bożego w Paryżu i w Archiwum Sekretariatu Prowincji Zwiastowania Pańskiego w Poznaniu. Wiele nowych informacji autor otrzymał od osób prywatnych i instytucji. Istniejące biogramy są systematycznie wzbogacane o fotografie, zarówno portretowe, jak i grupowe (sytuacyjne). Zdjęcia pochodzą głównie ze zbiorów Archiwum Prowincji Chrystusa Króla, ale i wielu osób prywatnych, którym pragnę jeszcze raz serdecznie podziękować
3. Zrealizowane plany z ubiegłych lat (zapowiadane i niezapowiadane)
a) Z dniem 12 stycznia 2015 r. zostały wymienione na stronie Liber mortuorum wszystkie dotychczasowe wersje życiorysów pallotynów polskich zmarłych do 2012 r. W ich miejsce wprowadzono biogramy zaczerpnięte z publikacji autora strony (Tylus Stanisław, Leksykon polskich pallotynów 1915-2012, Ząbki 2013). Inne kategorie pozostały bez zmian.
b) Zgodnie z zapowiedziami od sierpnia 2015 r. włączane są stopniowo do strony Liber mortuorum biogramy niemieckich pallotynów, działających przed 1945 r. na obecnych ziemiach polskich. Na chwilę obecną włączono biogramy 13 niemieckich pallotynów, umieszczając przy ich nazwisku symbol ✺.
c) Spośród nie sygnalizowanych wcześniej zmian na stronie Liber mortuorum pojawiła się od maja 2015 r. nowa grupa biogramów, to jest pallotyńskich sług Bożych spoza Polski. Obecnie w jej ramach można znaleźć 6 biogramów. Są to życiorysy: bł. Richarda Henkesa (†1945), bł. Elisabetty Sanny Porcu (†1857), Josefa Englinga (†1918), Josefa Kentenicha (†1968), Franza Reinischa (†1942) i bpa Heinricha Vietera (†1914).
d) Wśród nowych inicjatyw, nie sygnalizowanych wcześniej, należy wymienić dział Materiały źródłowe. Dział ma za zadanie poszerzać naszą wiedzę na temat życia i działalności zmarłego.
e) Dołączono również Miejsca spoczynku polskich pallotynów. Jest to alfabetyczny układ według miejsc pochówków, w których złożono zmarłych Współbraci. Obejmuje zarówno obszar Polski, jak i całego świata. Na końcu listy umieszczono też miejsca pochówków pallotynów z niemieckiej Prowincji Świętej Trójcy, spoczywających na ziemi polskiej, pallotynek i ekspallotynów. Pierwotna wersja została umieszczona 31 października 2015 r.
f) W styczniu 2016 r. umieszczono na stronie Liber mortuorum biogram ks. Antoniego Słomkowskiego †1982, kapłana archidiecezji gnieźnieńskiej, profesora i rektora KUL (i materiały źródłowe, którymi są jego wspomnienia na temat kontaktów z pallotynami), zapoczątkowując w ten sposób grupę przyjaciół SAC. Grupa aktualnie obejmuje 8 nazwisk i będzie ona stopniowo realizowana w najbliższych latach.
g) Uzupełniono i poszerzono biografie w kategorii Niemieccy pallotyni działający przed 1945 r. na obecnych ziemiach polskich i Pallotyńscy słudzy Boży spoza Polski. Kontynuowane będą dalsze prace nad uzupełnianiem i poszerzaniem dotychczasowych biogramów, bowiem kwerenda materiałów archiwalnych dostarcza wiele nowych i nieznanych do tej pory informacji.
h) Na początku 2016 r. dołączono do strony Liber mortuorum zestawienie chronologiczne, które zostało zatytułowane: Rocznice pallotyńskich wydarzeń przypadających w 2016 roku. Autor strony zestawił wydarzenia, jakie dokonały się w latach: 1916 (100 lat temu), 1941 (75 lat temu), 1966 (50 lat temu) i 1991 (25 lat temu). W 2020 r. w miejsce w.w. Rocznic pojawi się Kalendarium pallotyńskie, które autor systematycznie publikuje na swoim profilu FB - https://www.facebook.com/profile.php?id=100012227057005.
i) Spośród innych planów na rok 2020 jawią się następujące: zakończenie Kalendarium dziejów Regii Miłosierdzia Bożego (1946-2019) i sporządzenie Historii domów pallotyńskich należących do Prowincji Chrystusa Króla.
5. Uwagi i prośba o materiały
Wszystkich zainteresowanych biogramami zmarłych pallotynów lub pallotynek proszę o ewentualne spostrzeżenia i uwagi dotyczące treści biogramu lub innych kwestii. Ponadto zachęcam Wszystkich do przekazywania fotografii, informacji lub materiałów (jeśli trzeba, oczywiście do zwrotu) na adres e-mailowy: stansac@wp.pl lub listownie na adres: Pallotyński Instytut Historyczny, ul. Skaryszewska 12, 03-802 Warszawa.
Stroną techniczną Liber mortuorum już od 11 lat (od 2009 r.) zajmuje się Pan Donat Jaroszewski. Za lata współpracy, cierpliwość i wszelaką pomoc w tym zakresie jestem Mu bardzo wdzięczny.
Warszawa 4 III 2020
Stanisław Tylus SAC
Autor strony przy relikwiach św. Wincentego Pallottiego w kościele SS. Salvatore in Onda przy via dei Pettinari w Rzymie (8 XII 2014)
W Archiwum Regii Miłosierdzia Bożego w Paryżu (7 II 2015)
30. rocznica święceń kapłańskich. Ołtarzew 10 V 2016. Od lewej księża: Waldemar Seremak, Jerzy Suchecki, Marian Kowalczyk, Tadeusz Pawłowski, Zbigniew Rembisz, Józef Targosz, Andrzej Majchrzak, Stanisław Tylus, Krzysztof Wojda, Kazimierz Szczepanik, Józef Nowak, Edward Grudziński, Wojciech Pietrzak, Edward Szram i br. Franciszek Dziczkiewicz
TYLUS STANISŁAW, LEKSYKON POLSKICH PALLOTYNÓW (1915-2012), APOSTOLICUM Ząbki – PALLOTTINUM Poznań 2013, ss. 694
Publikacja Leksykon polskich pallotynów zawiera 356 biogramów polskich pallotynów zmarłych w latach 1915-2012. W książce został zastosowany układ alfabetyczny. Do biogramów zostały dołączone fotografie portretowe. Pod każdym biogramem została zamieszczona literatura, zawierająca bibliografię przedmiotową. Publikację zamyka indeks osobowy.
Podstawę źródłową niniejszej pracy stanowią akta osobowe zgromadzone w: Archiwum Prowincji Chrystusa Króla w Warszawie, Archiwum Sekretariatu Prowincji Chrystusa Króla w Warszawie, Archiwum Regii Miłosierdzia Bożego w Paryżu, Archiwum Generalnym Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego w Rzymie i Archiwum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W pracy zostały uwzględnione „Wiadomości Polskiej Prowincji SAK” (do 1993), „Wiadomości Prowincji Chrystusa Króla” (1993-2012), „Annuntianda. Biuletyn Prowincji Zwiastowania Pańskiego SAK” (1994-2012). Pomocne okazały się katalogi stowarzyszenia i prowincji polskich, czasopisma wydawane przez pallotynów i kroniki poszczególnych domów. Nie bez znaczenia były również relacje ustne żyjących członków stowarzyszenia i przedstawicieli rodzin zmarłych.
Zmarli współbracia tworzyli pallotyńską historię i byli nieomal wszechobecni w wielu dziedzinach polskiej kultury XX-XXI w., np. w nauce, literaturze i wszelkiego rodzaju piśmiennictwie oraz w działalności edukacyjnej, wychowawczej i wydawniczej, a także w pracach na rzecz emigracji, misji i apostolstwa świeckich. Pośród nich są postacie bardzo znane, które wywarły duży wpływ na dzieje Kościoła polskiego, m.in.: ks. Alojzy Majewski, ks. Wojciech Turowski czy Sł. B. ks. Stanisław Szulmiński, albo przeszły do historii Polski dzięki wielkiej miłości do Ojczyzny, jak Bł. ks. Józef Stanek czy ks. Franciszek Cegiełka i wielu innych.
Jednak w Leksykonie znajdują się nie tylko ci najwięksi, ale wszyscy, którzy żyli i działali w polskich strukturach stowarzyszenia w kraju i poza nim. O każdym z nich, nawet najskromniejszym bracie, kleryku czy nowicjuszu, możemy dowiedzieć się wszystkiego, co można było wydobyć ze źródeł i opracowań.
Książka jest już niedostępna w sprzedaży.