Dziś, to jest 21 września 2024, mija rocznica śmierci
:ks. Szczepan Barcikowski (†2005)
ks. Stefan Dusza (†2017) Wczoraj, to jest 20.09.2024, miała miejsce rocznica śmierci:
bp Konrad Walter (†2018)
s. Estera Stachnik (†2019)
W dniu jutrzejszym, to jest 22.09.2024, przypada rocznica śmierci:
s. Klemensa Zdrojewska (†1983)
s. Paulina Bigus (†1991)
ks. Józef Lesiak (†1999)
br. Jan Maciejewski (†2000)
ks. Feliks Folejewski (†2015)
PROWINCJA CHRYSTUSA KRÓLAMŁYŃCZAK Jan (1913 – 2001), ksiądz, redaktor „Królowej Apostołów”, profesor historii Kościoła i homiletyki w Ołtarzewie, profesor historii i geografii w gimnazjum w Chełmnie, artysta malarz
Urodził się 18 XII 1913 w Lipiu, w parafii Krasocin, w diecezji kieleckiej, jako syn rolnika Piotra i Apolonii z d. Adamska. Naukę w pallotyńskim gimnazjum i liceum w Wadowicach na Kopcu rozpoczął 1 IX 1928, kończąc ją w 1935 maturą. Strój pallotyński przyjął 15 VIII 1932 w Sucharach z rąk ks. Tomasza Mąciora; pierwszą profesję złożył 2 lata później, a wieczną 15 VIII 1937 na ręce ks. Jana Maćkowskiego, pierwszego prowincjała, również w Sucharach. W latach 1935-41 odbywał studia filozoficzno-teologiczne w Wadowicach na Kopcu, Sucharach i Ołtarzewie. Święcenia kapłańskie otrzymał 25 II 1940 w Warszawie z rąk abpa Stanisława Galla.
Po święceniach, posiadając wybitne uzdolnienia malarskie, rozpoczął w Warszawie studia na tajnych kompletach z zakresu malarstwa pod kierunkiem prof. Adama Rychtarskiego. Po wojnie kontynuował je na Akademii Sztuk Pięknych, najpierw w Krakowie, u takich profesorów, jak: Eugeniusz Eibisch, Fryderyk Pautsch i Zbigniew Pronaszko, a następnie kończył w Warszawie u wybitnego malarza Jana Cybisa. W czasie wojny opiekował się dziećmi na Pradze, także żydowskimi, zwłaszcza w „Polusie”. Od początku 1948 pracował w Poznaniu na stanowisku redaktora „Królowej Apostołów”. Następnie przez krótki czas był profesorem historii Kościoła oraz homiletyki w Ołtarzewie, a od 1952 profesorem historii i geografii w pallotyńskim gimnazjum w Chełmnie n. Wisłą. Pełnił także funkcję rektora i proboszcza w Radomiu (11 VIII 1950 – 2 II 1952), a następnie katechety w Wałbrzychu. Od 1958 był kapelanem sióstr benedyktynek samarytanek w Fiszorze k. Zabrodzia, a od 1964 duszpasterzem w Szczecinie i Wadowicach na Kopcu. Od 1968 administrował parafią Lublewo k. Gdańska.
Od 1973 aż do swojej śmierci przebywał w Otwocku przy ul. Żeromskiego. Pracował tu w duszpasterstwie i tworzył. W 1994 wystawił swoje obrazy i rysunki w Galerii Malarstwa w Otwocku. W tym samym roku Urząd Miasta Otwocka wydał jego tomik wierszy ilustrowany tematyką dziecięcą (Wiersze), w nakładzie 60 egzemplarzy. Został przyjęty 16 I 1995 w poczet członków okręgu warszawskiego Związku Artystów i Plastyków Polskich (26 XI 1994 Warszawski Ośrodek Telewizyjny nadał krótki reportaż filmowy o pracy i dziełach ks. Jana, a 5 I 1995 odbył się przegląd prac w siedzibie związku w Warszawie). W 1997 Urząd Miasta Otwocka wydał mu kolejny tomik wierszy ilustrowany jego rysunkami (Wiersze, wstęp i oprac. graficzne Jan Tabencki). Tomik towarzyszył wernisażowi wystawy malarstwa ks. Młyńczaka, który przygotował Bogdan Stodulny (†1997). Jego twórczość to obrazy olejne o różnorakiej tematyce, rysunki postaci dziecięcych, projekty polichromii wnętrz kościelnych (w liczbie 18, m.in. parafia rodzinna Krasocin, pallotyńskie kościoły: Chełmno, Wałbrzych, Warszawa ul. Skaryszewska 12, Ząbkowice Śląskie) oraz projekty witraży do różnych świątyń, m.in. w Gdańsku-Stogach, Słupsku, Szczecinie (pallotyński kościół św. Jana Ewangelisty). Doczekał 60-lecia swego kapłaństwa, które obchodził 5 III 2000 w Otwocku. W uroczystości uczestniczył ks. prowincjał Czesław Parzyszek, ks. Edmund Boniewicz, rodzina i przyjaciele. Pod koniec życia stracił wzrok, potem nie mógł już wychodzić z pokoju. Opiekowali się nim współbracia, a zwłaszcza br. Jan Zawada i br. Grzegorz Kupidura. 20 VII został przewieziony do szpitala w Otwocku, gdzie stracił przytomność z powodu zapalenia płuc i niewydolności nerek. Zmarł rankiem 25 VII 2001, nie odzyskawszy przytomności. Został pochowany 27 VII w kwaterze pallotyńskiej na cmentarzu otwockim. W uroczystościach pogrzebowych uczestniczyli licznie pallotyni z obydwu prowincji, dziekan otwocki, proboszcz Marian Kowalski i wikariusz z rodzinnej parafii zmarłego oraz postulanci, siostry zakonne i rodzina. Mszy koncelebrowanej przewodniczył i homilię wygłosił prowincjał ks. Czesław Parzyszek.
Był człowiekiem serdecznym, pracowitym i skromnym, a równocześnie zdolnym artystą – ale niezauważonym przez przełożonych. Pozostawił po sobie wiele kopii arcydzieł religijnych dawnych mistrzów. Jego obrazy zdobią wnętrza kościołów (m.in. w Śródborowie k. Otwocka), kaplic, domów pallotyńskich i mieszkań prywatnych. Na ścianie kopieckiej kaplicy wymalował w 1935 postać św. Kazimierza Królewicza na tle sylwetki Wawelu. „Jego obrazy oryginalne, pełne spokoju, nasycone subtelnym kolorytem i harmonią odzwierciedlają kształt wrażliwej duszy artysty, przyjaznej ludziom, oddanej Bogu” (L. Orliński). Jest autorem pieśni pallotyńskiej Boża miłości, zapal nas. Ks. Jan nie miał ambicji, by być człowiekiem na świeczniku, ale szedł tam, gdzie posłali go przełożeni. Nie krył swoich emocji i nieraz były one widoczne w różnych zachowaniach. Kochał swoje kapłaństwo, służąc siostrom zakonnym czy kapłanom; chętnie pomagał w spowiedzi (w parafii dziekańskiej w Otwocku). Miał dobry kontakt z rodziną. Niewiele posiadał, lecz zawsze umiał się dzielić z potrzebującymi. Modlił się za stowarzyszenie i o powołania dla niego. Był otwarty na ludzkie potrzeby. Wykorzystywał rower jako środek lokomocji.
Fotografia dolna 1: Radom 1951. Grób Pański wykonany przez ks. J. Młyńczaka
Fotografia dolna 2: Chełmno 1957. Bożonarodzeniowa dekoracja ołtarza wykonana przez ks. J. Młyńczaka. Obie fotografie pochodzą z Archiwum Regii Miłosierdzia Bożego w Paryżu
Ostatnio zmodyfikowano: 12 stycznia 2015 (uzupełniono 20 kwietnia 2016)
Tekst biogramu: Tylus Stanisław, Leksykon polskich pallotynów (1915-2012), Ząbki 2013, 375-377
Materiały źródłowe
Ks. Jan Młyńczak, W Otwocku
Otwock szpitalna stolica
Tu pachnie jałowiec i sosen żywica
Tu piachy suche czekające na deszcze
I inne cuda, które wnet obwieszczę…
Sosny… i sosny – czasem brzoza, akacja
A jednak jest w tym jakaś boska racja:
Że wpośród sosen siedzą domy ciche
Drewniane, rzeźbione… już stare i liche…
Jałowce często, gęsto dreptają pomiędzy …
No i wrzosy, wrzosy przy szosach i drogach…
Nie trzeba wydatków, nie trzeba pieniędzy
Same wyrosną, kwitną i zwołują pszczoły…
Wrzosy skromniutkie i sosna uboga
Głęboko, mocno trzymające się ziemi!
Jak człowiek ubogi… jedne przy drugiej –
Musi piąć się w górę, wysoko, do słońca –
Jak człowiek ubogi – niemal niebo trąca.
Jak człowiek ubogi ma wiele do dania…
One także: w swych szyszkach – ziarna na śniadanie
Wiewiórkom, ptakom, na zimę gawronom,
Gdy przylecą z północy, gdyż Boski Ekonom,
Chce je wyżywić i ogrzać im nogi…
A one Mu za to podziękują wrzaskiem
Krążąc setkami nad otwockim laskiem.
Wiewiórka, „borów tanecznica”
Według wierszy Adama – wiemy Mickiewicza –
Wesoła, szybka – podrażni się z kotem
Na drzewo skacząc i z drzewa z powrotem…
Sroki, sikorki… Pliszka – ogonkiem pokiwa
Drepcąc drobniutko śladem wędrownika…
A sarenka wyskoczy nagle z zagajnika,
Na drodze błyśnie i – znika w głąb zagajnika…
W Otwocku, … w lesie…
Tu burze łagodniejsze
Tu pioruny rzadsze,
Tu latem nie ma skwaru,
Ni miejskiego gwaru,
I niebo błękitniejesz,
Widziane z pomiędzy konarów…
I Pan Bóg litościwszy
Nad cierpiącym ludem…
No i Otwock – Miasto!
Dworzec, Bazar, Ratusz, Nowe Osiedle…
Dobrze jest – być w Otwocku!
Napisz dalej!
(Otwock, 16 maja 1994)
*****
Apostoł sztuki religijnej. Ksiądz Jan Młyńczak SAC (1913-2001)
Ksiądz Jan Młyńczak należy do bardziej wyrazistych postaci na tle swojej epoki i swego pokolenia. Jednak, nie na tyle, by swoją „wyrazistością” przesłonić to, co najważniejsze w życiu księdza, pallotyna: własne kapłaństwo. Na czym polegała owa „wyrazistość” jego postaci? Czy miał ku temu okazję by przesłonić sobą własne kapłaństwo? Na czym polega tajemnica jego kapłaństwa? Tego rodzaju pytania nasuwają się same przy próbie opisu jego postaci. Odpowiedzi na te pytania to materiał na solidną monografię.
Czy możliwe jest uchwycenia symetrii w określeniu: ksiądz-artysta malarz i artysta malarz – ksiądz? W przypadku ks. Jana taka prosta symetria nie zachodzi. Świadczą o tym pewne fakty związane z jego artystyczną karierą na początku i na końcu drogi, a w istocie związane z istotą jego kapłańskiego powołania. Stanowią one pewne ramy dla ukazania prawdziwego wizerunku księdza Jana Młyńczaka, jako przede wszystkim kapłana w Stowarzyszeniu Apostolstwa Katolickiego.
Takiego znałem, takiego podziwiałem, takiego zachowałem w swoich wspomnieniach. Stąd tytuł niniejszego wspomnienia: „Apostoł sztuki religijnej”, na który sobie ciężko „zapracował” i ze wszech miar zasłużył.
W cieniu otwockich sosen
Księdza Jana poznałem, kiedy już na dobre zadomowił się w Otwocku (przebywał tam od 1973). Zaraz po święceniach trafiłem tam i ja (1985). Mieszkaliśmy wówczas na olbrzymiej, zalesionej i mocno zaniedbanej posesji, w dwóch starych, drewnianych domach, jak korniki w spróchniałym pniu. Oprócz nas, mieszkały tam jeszcze tysiące karaluchów, których nikt nie widział, bo wychodziły na żer, gdy było ciemno. Ksiądz Jan zajmował pokoik za zakrystią. Ja gdzieś w baraku, na poddaszu. Wchodziło się do niego przez refektarz i zakrystię. Tam miał sypialnię, bawialnię i pracownię, „trzy w jednym”. Nieustannie miał otwarte na oścież okna z zielonymi okiennicami, bo czuć było ostry zapach farb, terpentyny, werniksu i innych chemikaliów, niezbędnych do uprawiania sztuk malarskich. Mistrz wydawał się prawie samowystarczalny. Sam obijał blejtramy, z twarogu kupionego na targowisku i jakiegoś kwasu przygotowywał kazeinę i nią gruntował podobrazia. Dla swoich obrazów zamawiał u stolarza surowe ramy, malował je lub złocił. Nikt nigdy nie widział, jak i kiedy maluje. O tym, że maluje poznawaliśmy po specjalnie do tego celu przeznaczonej sutannie. Służyła mu za rodzaj malarskiego kitla. Od wycierania pędzli była pełna różnobarwnych plam. Była jak abstrakcyjne malowidło. Nie dziwiło nas to, na rowerze też ks. Jan jeździł w sutannie. Faktem jest, że zawsze chodził w sutannie. Złośliwi mawiali, że to nie z pobożności, ale z powodu Ixbeine.
Wszystkich urzekała jego niesamowita paleta ciepłych, jasnych barw. Wydobywał je przez rozjaśnianie barw ciemniejszych: od zgniłej zieleni, po amarantowe czerwienie, złociste brązy, ugry, zgaszone fiolety, róże i złociste żółcienie. Przypominały one cudowną i niepowtarzalną paletę barw złotej otwockiej jesieni. Otwock był piękny o każdej porze roku. Zimą – zielony zielenią słonecznej sosny; w blasku zimnej cynkowej bieli śniegu, zielenią o odcieniu turkusów; w promieniach zimowego słońca, zielenią rozweseloną – zgniło-żółtą. Wiosną – Otwock suchy, ciepły i zielony soczystą zielenią wczesnych traw, nabrzmiałych pąków, młodych pędów i świeżych liści, jak wiosna na pustyni. Latem – pachnący żywicą spoconych i zmęczonych od upałów, wygrzewających się w złocie łachy otwockiego piasku, Otwock zgniłozielonych sosen. Piasek, prezent od prababci Wisły, która ongiś tu płynęła. Poszła swoją drogą, ale pozostawiła po sobie bagatela, 40. metrową warstwę bursztynowego piasku. Dzięki temu Otwock może mienić się całą paletą ciepłych, jasnych barw o każdej porze roku. Tu pracował w duszpasterstwie ks. Jan i w takiej niepowtarzalnej aurze tworzył swoje malarskie dzieła.
Na pierwszym miejscu było duszpasterstwo. Odprawiał w kaplicy urządzonej z dwóch największych pokoi, rozpadającej się, pożydowskiej willi. Głosił ogniste kazania, w wyobraźni słuchaczy, malując słowem barwne obrazy. We mszy używał tylko „skrzypiec”, czyli rzymskich ornatów. Raz zrobił wyjątek i poprosił o ornat gotycki. Okazało się, że przyczyną zmiany nie było nagłe nawrócenie na soborową estetykę, ale zabieg kosmetyczny. W celu zamaskowania „kaszaka”, wielkiej narośli, która niespodzianie pojawiła się na jego karku. Słowa przeistoczenia wypowiadał zawsze dobitnie i iście po aktorsku; z zachowaniem prawideł scenicznej wymowy. Przedniojęzykowe „ł” w wymowie „Ciało”, połączone z emfazą na następne „wydane”, brzmiało bardzo charakterystycznie. Podobne brzmienie, jak i kunszt aktorskiej wymowy w recytacji mszalnej, zauważalne jest u papieża Jana Pawła. Czyżby stara, dobra szkoła krakowska? A może stara, dobra szkoła liturgiczno-pastoralna? Wszak, swego czasu był ks. Jan w naszej Alma Mater profesorem homiletyki! Ks. Jan przypominał również, że liturgia mszalna, jako oficjalna modlitwa Kościoła, ma swój rytm i wymowę. Należy ją odprawiać dostojnie, wyraźnie i z szacunkiem. Należy ograniczać swoje osobiste odruchy pobożności. Uwagi szczególnie cenne dla liturgii koncelebrowanej, gdzie należy liczyć się, że nie jesteśmy sami.
Czasami rano wędrował pod parasolami sosen „ze mszą” do pobliskich siostrzanych kaplic, czasami wybierał się na rowerową przejażdżkę za Wisłę, do Góry Kalwarii i Czerska. Poza tym malował. Za część zarobionych malowaniem pieniędzy dostarczał owoce na nasz stół. Był to cały i niezmienny rytuał. Osobiście kupował je na bazarku, wcześniej próbował, targował się i przynosił do domu. We wspólnocie nimi częstował, zachwalając ich świeżość, kolor i smak. We wspólnocie niewątpliwie był postacią barwną i wyrazistą. Kiedyś doniesiono, że ks. Jan robił w sutannie zakupy w sklepie monopolowym. Na postawione przez ówczesnego przełożonego rozpaczliwe pytanie: „Księże Janie, dlaczego w sutannie?”, odpowiedział z rozbrajającą szczerością: „Księże rektorze, niech ludzie wiedzą, że księża też używają alkoholu”. Wiadomo, że chodziło o trudny wówczas do zdobycia spirytus w celach leczniczych. To on także nadawał rytm naszemu życiu. Lubił droczyć się ze starszymi współbraćmi. Szczególnie upodobał sobie ks. A. Jarocha. Był to jegomość niezwykle przewrażliwiony, przy stole wszystko było za słone, „paliło w gębę”. Miał pseudonim „mimoza”, zupełne przeciwieństwo ks. Młyńczaka. Pewnego razu ks. Jan, z wielkim apetytem, „zmiatał” z półmiska jakieś smaczne kąski. Ks. Jaroch tradycyjnie jadł, jak kot (jakby bez apetytu), swoją dietetyczną zupkę. Plastry wędliny znikały jeden po drugim. Sięgając po następny kawałek spostrzegł, że to ostatni. Trochę się zmieszał, ujął ten półmisek i podsuwając w kierunku ks. Jarocha, wyartykułował z właściwym sobie wdziękiem: „Masz, jedz, to dobre. To ci nie zaszkodzi. Zobacz, ile ja zjadłem”. Ks. Jaroch odsuwał się od talerza, jakby celowano w niego z pistoletu. Przy tym ks. Jan zastrzegał się, że przemawia przez niego nie złośliwość, a jowialność. I to była prawda. W prowokacjach i zaczepkach wspierał go dzielnie ks. S. Stypa, inny malarz, innego kalibru. Kiedy przy stole zapomniał się i zachowywał się zbyt jowialnie, ksiądz rektor zwykł zgorszonym tonem przywoływać go do porządku: „Księże Janie, księże Janie”. Na co otrzymywał krótką ripostę z niewinnym, szelmowskim grymasem: „Księże rektorze, ja też nie”.
Był też ks. Jan wielkim pasjonatem historii. Przekonaliśmy się o tym w święto Rozesłania Apostołów 1986 (święto Matki Kościoła). Ówczesny przełożony, zachowując pallotyńską tradycję, postanowił nas rozesłać. Zarządził wolne w kuchni, nam zaś przydzielił auto z kierowcą, pieniądze na obiad i zakazał pokazywania mu się na oczy do wieczora. Wówczas inicjatywę przejął ks. Jan, który zaproponował historyczno-krajoznawczą wyprawę Otwock-Radom, szlakiem starych świątyń. Cudowna wycieczka. Przekonaliśmy się, ile starożytności kryje ta nadwiślańska kraina. Pasja z jaką opowiadał, profesjonalizm, ciekawostki. Obiad był obowiązkowo w Czersku, średniowiecznej siedzibie Piastów mazowieckich. Opowiadał dzieje południowego Mazowsza jak cudowną bajkę. Był swego czasu profesorem historii, pozostał pasjonatem. Był czas, że tę trasę objeżdżał regularnie rowerem, jako miejsca święte.
We wspólnocie ja byłem najmłodszy. Był też brat Leszek Machajewski. Ale to ja najczęściej padałem ofiarą pewnych zasadzek. Często ks. Jan z ks. Stypą prowokowali spór. Jeden był za, a drugi przeciw. Kto dał się wciągnąć, stawał się automatycznie ofiarą i słyszał sakramentalne od jednej ze stron: „Głupi jesteś”. Jednak, zawsze starał się to wynagrodzić. Opowiadał wtedy o mistrzu, którego obraz aktualnie kopiował, albo o samym obrazie. Tak kończył się mój udział w zaaranżowanej przez niego psychodramie. Jak ja lubiłem te wizyty! Kiedyś pokazał reprodukcję ikony Przemienienia Pańskiego. Zainteresował go sposób przedstawienia śpiących apostołów – całkowicie odrealniony: wirujące, jak kosmonauci w stanie nieważkości, trzy postacie. Innym razem pokazał świeżo ukończony obraz. Było to dzieło z dziedziny abstrakcji, kompozycja geometryczna, symetryczna, rodzaj lustrzanego odbicia dwóch trójkątów. Głośno zastanawiał się jak to powiesić. Bowiem i w pionie i w poziomie miało to dzieło swój urok.
Dużo w tym czasie opowiadał o M.E. Andriollim (†1893), rodem z Wilna, mieszkającym swego czasu nad Świdrem, architekcie i malarzu epoki romantyzmu, twórcy nadwiślańskiego stylu, określanego przez K.I. Gałczyńskiego „Świdermajer” (coś pomiędzy stylem mazowieckim i alpejskimi schroniskami). Wyraźnie był nim zafascynowany. Zachowało się kilka jego malowideł w kościele w Karczewie. Nie skojarzyłem wówczas, że w sąsiednim Śródborowie powstawała świątynia w tym stylu, a projektantem sakralnego wnętrza i wykonawcą ołtarzowych malowideł był nie kto inny, jak następny po Andriollim, wybitny otwocki malarz, niejaki ks. Jan Młyńczak. Ale o tym jeszcze nikt nie wiedział.
W cieniu nowoczesnej sztuki sakralnej
Trwała budowa nowoczesnego kompleksu duszpastersko-sanatoryjnego w Otwocku. Ruszyła lawina pallotyńskich inwestycji. Do głosu doszli dyplomowani „faryzeusze”, którzy z pomocą różnej maści socjalistycznych architektów, oszołomów i doradców, kształtowali własny styl: „im dziwniej, tym piękniej”, nie licząc się z nikim i niczym, zwłaszcza ze swoimi. Rozpoczęła się epoka budowy „piramid”, „domów z betonu” i nowomody (już nie kościół Bożego Ciała, ale Wieczerzy Pańskiej, kaplica nie Matki Bożej, ale Matki Emmanuela, obraz MB Wychowawczyni, MB Pojednania. Fascynacje Niebieską Jerozolimą, malarstwem wschodnim, średniowiecznym, nie zawsze odpowiednie do architektury wnętrza i charakteru świątyni, jak scena Rozesłania Apostołów w prezbiterium otwockiej „piramidy”. Z bólem wówczas upominał przełożonych: „Zaczyna się kompozycja od posadzki…. Po co? Rozkłada się wszerz na kilkanaście metrów i wzdłuż na kilka metrów… Po co? Mocne kontrasty czarno-białe, niewydarzone twarze i gesty – po co? Kiedy to wszystko wychodzi na szkodę liturgii eucharystycznej, kościołowi, samemu dziełu i kontaktowi ludu Bożego, liturgią i Bogiem! Te kilkanaście potężnych „postaci-dinozaurów” pochłania, pożera wszystko, co się przy nich znajduje. Pochłania celebransa, koncelebrantów, asystę i ministrantów, choćby byli w najdostojniejszych i barwnych szatach… są oni niczym, drobną plamką przy tych „dinozaurach”. Trzeba wypatrywać i szukać tych Liturgów – gdzie oni są? … Głos słychać, osoby nie widać …” (list z 24 IV 1988, s. 2). Wówczas list oraz te i inne uwagi przyjęto z „ubolewaniem” dla jego stylu i formy (odpowiedź z 4 V 1988). Swoją drogą to, równie negatywnie wyrażał się o tym grafitti sam wykonawca-budowniczy ks. H. Herkt, uważając, że powinno być ono umieszczone na zewnątrz świątyni. Ponoć taki był pierwotny plan. A jeszcze tak niedawno, kiedy prof. Łoskot przygotował kolejny projekt wystroju dla przebudowywanego kościoła w Częstochowie, Rada Prowincjalna, pismem z 19 IX 1977 uprzejmie prosiła ks. Jana o opinię w tej sprawie. Za dziesięć lat nastąpiła zmiana pokoleń i nikt już nie liczył się z jego zdaniem.
Minęły bowiem czasy, kiedy, jeszcze podczas działań wojennych, jedynym pallotyńskim ekspertem w tej dziedzinie i głównym wykonawcą był ksiądz Młyńczak. To on, jeszcze w 1941 wykonał polichromię w kaplicy w Radomiu. Zaraz po ustaniu działań wojennych przywracał do kultu i malował świątynie w Chełmnie i Ząbkowicach Śląskich. W latach 1954-56 kierował remontem kościoła w Wałbrzychu. Był projektantem i wykonawcą polichromii w wielu świątyniach. Nie było pallotyńskiego kościoła czy kaplicy, by nie było tam jego obrazów. Podobnie w zaprzyjaźnionych z pallotynami parafiach. W parafii pw. św. Łukasza w Radomiu obraz Jezusa Miłosiernego z 1996. W kaplicy Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Ożarowie, oprócz obrazu Miłosierdzia, portret św. siostry Faustyny Kowalskiej. Jest autorem kopii słynącego łaskami obrazu Matki Bożej w Czarnej. Obraz został poświęcony przez bpa sandomierskiego Piotra Gołębiowskiego i umieszczony w starym kościele (1981).
Niemniej, zapomniany i zlekceważony wśród swoich, miał swoją renomę i swoją klientelę. W owym czasie, mozolił się nad projektami monumentalnych witraży do odbudowywanych w Szczecinie gotyckich świątyń. W prośbie o miesięczny urlop zaznaczył: „Chciałbym przygotować się do projektowania owych witraży, odwiedzić kościoły, gdzie są takie najlepsze: w Szczecinie, Wrocławiu, Warszawie, Krakowie, pofotografować je, nie dla naśladowania, ale dla większej mądrości, jak lepiej zrobić” (list z 20 sierpnia 1973). Wśród zaprojektowanych dla bazyliki archikatedralnej świętego Jakuba witraży, zrealizowano w kaplicy Miłosierdzia Bożego – te z 1992, a w kaplicy św. Maksymiliana Marii Kolbego – te z 1998: ze scenami męczeństwa św. Maksymiliana, św. Edyty Stein oraz bł. bpa Michała Kozala. Również w Szczecinie dla kościoła pw. św. Jana Ewangelisty zrealizowano trzy witraże w części centralnej prezbiterium i dwa nad chórem. Tematycznie związane są z patronem świątyni i jednocześnie z jego osobistym patronem: w części środkowej umiłowany uczeń Pana podczas Ostatniej Wieczerzy, po prawej powołanie Jana i Jakuba, po lewej – św. Jan na Patmos natchniony wizją Apokalipsy. Opracował dziesiątki witraży i polichromii do różnych świątyń w Polsce. Również wykonał projekt witraża dla kaplicy Pięknej Madonny w kościele Mariackim w Gdańsku. Do dzisiaj wzbudzają podziw dla ich autora. Podziwiać je możemy w słupskich świątyniach dla świątyni pw. Najśw. Serca, po krótkim i nieprzyjemnym epizodzie z maja 1977, wykonał projekty i kartony witraży na 10 dużych okien i dwie rozety, a w 1981 otrzymał zamówienie na kolejne 22 witraże. Podobnie w kościele w Gdańsku-Stogach, gdzie proboszcz zamówił i zadatkował następne cztery witraże dla nieistniejącej jeszcze wówczas części świątyni. Nie wszystkie projekty zostały zrealizowane. Szczęśliwie, kartony tych witraży zostały zdeponowane w archiwum Krakowskiego Zakładu Witraży „Renowacja”. Tam też powstawały kolorowe dzieła, prawdziwe perełki sztuki księdza Jana. Dlatego z oburzeniem wyrażał się o amatorszczyźnie uprawianej na jego oczach w Otwocku: „Witraże! Po co? Kiedy kościół jest i tak już za ciemny. Można by było ostatecznie zrobić jasne witraże z okrasą, kilka mocniejszych plam barwnych, ale trzeba wiedzieć co i jak. Plastyk, który zaprojektował i dał nam witraże (po co?) nie wykazał się umiejętnością, znajomością zasad witrażowych, przy czym wykazał nieporadność i słabiznę witrażową. Na to, co piszę mam wiele fachowych i niepodważalnych argumentów” (list z 24 kwietnia 1988, s. 3).
Obok Śródborowa, w okolicach Otwocka powstawały nowe świątynie, chętnie zaciągano rady ks. Jana. Wykonywał dużo kopii wielkich mistrzów, które zdobią te świątynie. W miarę szerzenia się kultu, spod jego pędzla wychodziły niezliczone kopie obrazu Jezusa Miłosiernego. Miał też swoich fanów, którzy kupowali gotowe obrazy albo zamawiali nowe. Pierwszym obrazem pędzla ks. Jana w mojej kolekcji był portret św. Andrzeja Boboli. Później były inne.
W pracowni Mistrza Jana
Początkowo znaliśmy ks. Jana, jako księdza zaangażowanego w duszpasterstwo o zdolnościach malarskich. W miarę rozbudowy otwockiego kompleksu i poprawy warunków mieszkaniowych zaczęliśmy dostrzegać jego dorobek malarski. Wreszcie gromadzone przez niego dzieła malarskie mogły ujrzeć światło dzienne. W przestronnym refektarzu, na korytarzach i salach zawiesił monumentalne kopie o tematyce religijnej. Okazało się, że w jego twórczości przeważały kubistyczne płótna. Wykonał też wiele kopii arcydzieł religijnych dawnych mistrzów. Także portrety, pejzaże, martwa natura. Zamieszkał w dwóch pokojach z łazienką. W jednym urządził sobie pracownię z prawdziwego zdarzenia. Charakterystyczne cechy jego malarstwa poznaliśmy dużo wcześniej, już w Ołtarzewie, gdzie w jednej z sal wykładowych wisiał monumentalny obraz jego pędzla – Matki Bożej Królowej Apostołów, zwany wówczas w kleryckim żargonie „Matka Boża w dżinsach”. Istotnie, przedstawiony przez Mistrza układ sukni Maryi, do złudzenia przypominał hipisowskie spodnie „w łatki”. Czasami ks. Stypa nazywał go „Pikasiakiem”, a jego kubistyczne płótna „pikasiakami”. Przeważały one w jego dorobku malarskim. Niemniej, bardziej nas pociągały poszczególne kopie wielkich mistrzów wykonane przez ks. Jana. Każda z nich była inna, bo zachowywała specyfikę oryginału, ale wszystkie razem wzięte, same w sobie stanowiły pewną całość nie tylko kolorystyczną. Czuć było specyfikę ręki ks. Jana. Nigdzie na jego obrazach nie spotkałem „zimnej” bieli cynkowej, nawet na kopiach El Greco, gdzie ta barwa dominowała. Zastępował ją „ciepłą” bielą tytanową. Miał w swoim dorobku kolekcję kilkunastu obrazów przedstawiających „w kadrze” samą główkę Matki Bożej z dzieł wielkich mistrzów renesansu. Jak mi się one podobały. Wówczas nie miałem szans by je nabyć w całości, ale kilka z nich udało mi się pozyskać do swojej kolekcji.
Był ks. Jan wielkim wielbicielem życia i twórczości Bartolomé Estebana Murillo (1617-1682), mistrza hiszpańskiego baroku. Z pasją godzinami mógł opowiadał o jego życiu, pięknej żonie, dorodnej dwunastce synów i jego malarskiej twórczości. Murillo malował z natury. Z członków rodziny ustawiał sceny, które utrwalał na płótnie. Taki barokowy „fotograf”. Dokładnie, na podstawie chronologii powstawania obrazów potrafił wskazać dzieje poszczególnych synów.
Szczególnym wzięciem cieszyły się wykonywane przez niego kopie fragmentu słynnego dzieła „Jezus i św. Jan z owieczką”. Sam taką nabyłem i mam w swojej kolekcji. Jak udowadniał, uroczy dzieciak, uwieczniony w postaci św. Jana, kiedy dorósł, nadawał się jedynie do namalowania postaci Judasza. Wiele peanów wygłaszał pod adresem pięknej małżonki mistrza, która pozowała do scen maryjnych. Dużo czytałem o tym wybitnym artyście. Był nie tylko wybitnym malarzem, ale i świętym, głęboko przez los doświadczonym człowiekiem. Miałem to szczęście, że mogłem w muzeach Hiszpanii osobiście podziwiać owe dzieła w oryginałach. W Narodowym Muzeum Prado kilka godzin spędziłem wpatrując się w zgromadzone dzieła mistrza Bartolomé, zwłaszcza zniewalającą postać Św. Jana, de facto portret jego umiłowanego syna. Mimo euforii z żywym kontaktem z wielka sztuką, trochę poczułem się zawiedziony. Kopia ks. Jana wydała mi się ładniejsza. Oryginał był w ostrej tonacji, z paletą agresywnych barw, dominantą jakichś „halkowo-majtkowych” różów, fioletów i mdłych żółcieni. O czym nie omieszkałem powiedzieć Mistrzowi. Ksiądz Jan długo i dobrotliwie tłumaczył z wyrozumiałością, że owszem, ale czasy były trudne, nie było gotowych farb, malarze sami musieli szukać minerałów, morskich skorupiaków i innych przydatnych produktów do ucierania farb. Przy okazji wspominał o pewnych defektach dzieł mistrzów, wynikających z braku dostatecznej wiedzy z dziedziny anatomii. Inne wynikały z nieporadności wobec wyzwań przestrzeni, perspektywy.
Podobne wrażenie miałem przy kontakcie ze słynnym „Chrystusem ukrzyżowanym” Diego Velázqueza (1599-1660) w Prado. Trupio blada postać na czarnym tle, nadnaturalnej wielkości, lekko przechylona w kierunku widza, przytłaczająca, dominująca, tragiczna. Jakże odmienna od tej na „poprawionych” kopiach Mistrza Jana. Odnalazł on kontekst sceny ukrzyżowania (wieczór, poza murami, tyłem do Jerozolimy). Ukazał postać z zachowaniem karnacji właściwej ludziom basenu Morza Śródziemnego (lekkie, jasne brązy), ciemnobrązowe, nigdy czarne, jednolite tło, w nim pobłyskujące w ciemności światła oddalonej Jerozolimy. Jezus pełen godności, spod pół otwartych powiek bijące ciepło boskiej miłości. W ten sposób ks. Jan nie tylko „wyprostował” przytłaczający widza wizerunek Ukrzyżowanego, ale jako ksiądz i teolog „wyprostował” subiektywne i w konsekwencji katastroficzne wyobrażenie o Ukrzyżowanym. On nie przyszedł na świat, by wytracić grzeszników. Oddał życie aby ocalić każdego człowieka.
W nurcie sztuki nowoczesnej
W pracowni ks. Jana bywałem często. Jednak jedna wizyta głęboko zapadła mi w pamięci. Mieszkałem wówczas u sióstr w Anielinie i przynależałem do otwockiej wspólnoty (1989-90). Krzysztof, mój utalentowany plastycznie i malarsko szwagier, zapragnął poznać artystę z Otwocka, o którym tyle ode mnie słyszał. Doszło do oczekiwanego spotkania, które okazało się pasjonującą dyskusją dwóch artystów, ludzi o specyficznej wrażliwości, którzy rozumieli się bez słów. Wiedzieli o czym mówią, a rozmowa nabierała rysów klasycznego dialogu ucznia z mistrzem. Krzysiek zadawał wiele pytań, ks. Jan, z właściwą sobie rozwagą udzielał prostych odpowiedzi. Rzecz ciekawa, że nie odwoływał się do tzw. życiowej mądrości, ale do wiedzy, którą zdobywał od profesorów, u których studiował malarstwo. Z szafy wyciągnął potężną, malarską tekę. Przytaczaną wiedzę ilustrował zachowanymi z tego czasu szkicami. Były rysunki z czasu okupacji niemieckiej, kiedy pobierał lekcje malarstwa i rysunku na tajnych kompletach w pracowni profesora Adama Rychtalskiego (1885-1957). Ks. Jan zgłosił się zaraz po otwarciu Akademii w Krakowie w 1944. Jak wspominał, na egzaminie wstępnym zadziwił komisję swym rysunkiem, kolorystyką i kompozycją do tego stopnia, że został przyjęty od razu na II rok studiów. Wówczas profesorami byli tacy mistrzowie pędzla, jak: Eugeniusz Eibisch, Fryderyk Pautstch czy Zbigniew Pronaszko. Przedmioty wykładane były na trzech katedrach: Malarstwa, Rysunku i Rzeźby. Ks. Jan otrzymywał najwyższe noty. Tu studiował krótko, bo zaraz po otwarciu jesienią 1945 Warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, za zgodą władz uczelnianych, przeniósł się z Krakowa do Warszawy. Ukończył je pod kierunkiem profesora Jana Cybisa.
Bardziej istotne okazały się wspomnienia o samych profesorach i ich specyficznym warsztacie malarskim. Już w czasie opowieści można było w przybliżeniu określić pokrewieństwo jego różnorodnej twórczości malarskiej, rozwieszonej w pracowni, z tradycją postmodernistów i szkół jego nauczycieli. Wiemy, że wielkie wrażenie na młodym adepcie wywarł profesor Ferdynand Pautstch, malarz-historia, reprezentujący nurt folklorystyczno-ekspresjonistyczny. Balansował on na pograniczu realizmu i ekspresjonizmu w sztuce Młodej Polski. W okresie modernistycznym streszczał swoje dzieła do lapidarności znaków. Uczył wydobywania syntetycznych krajobrazów poprzez dynamiczne ruchy pędzla i impastowo kładzioną farbą. To zbliżało obrazy do granic abstrakcji. W kompozycji martwych natur odwoływał się do dzieł siedemnastowiecznych mistrzów holenderskich, łącząc muzealne wzory z postimpresjonistyczną tradycją. Inną, ważną postacią był profesor Eugeniusz Eibisch, malarz związany z kolorystami. Odwoływał się do doświadczenia formistów, akcentujących autonomię obrazu i zagadnienia czysto plastyczne. Jego kompozycje cechuje geometryzacja form poddanych wewnętrznemu zrytmizowaniu, z dominacją w nich ciepłej gamy nasyconych i dźwięcznych barw. Uczył jak rozjaśniać paletę barw i przygaszać ją przewagą brązów, by wydobytym z ciemnego tła postaciom i przedmiotom nadawać aurę tajemniczości.
Prawdziwym mistrzem i życiową szansą okazał się prof. Zbigniew Pronaszko, uprawiający malarstwo sztalugowe i ścienne malarstwo sakralne. Rozmiłował swoich uczniów w twórczości Rembrandta, Cezanne’a, van Gogha, Picassa. Pasjonował go impresjonizm i kubizm. Jednak, tym „jedynym mistrzem” okazał się w Warszawskiej ASP profesor Jan Cybis, malarz pejzażysta i martwej natury. Czołowy reprezentant nurtu kolorystycznego w malarstwie polskim, zwany kapizmem. W młodości przejawiał zainteresowania kubizmem: upraszczał i geometryzował kształty, ograniczał gamę barw. Całkowicie wyeliminował on z palety tony ciemne. Wykształcił własny styl odznaczający się wysokimi wartościami kolorystycznymi, swobodną, zróżnicowaną fakturą i ekspresyjną plamą. Dążył do stworzenia malarstwa o uniwersalnych walorach estetycznych i wysokim poziomie warsztatowym. Uważał, że wyznacznikiem „dobrego malarstwa” było wykreowanie kompozycji akcentującej powierzchnię płótna, doskonałe zestrojenie jakości kolorystycznych i uwydatnienie nasyconej światłem materii malarskiej”. Malował bez uprzedniego szkicu, od razu nakładając farbę na płótno. W ten sposób starał się uwolnić obraz od naśladownictwa natury. Kładli nacisk na autonomiczność dzieła malarskiego. Uważał, że dzieło sztuki istnieje samo w sobie. Malując z natury tworzył płótna, z tą myślą, by odpowiadały one własnemu przeżyciu malarskiemu wobec natury, nie zaś by było dokumentem podobieństwa (odwzorowaniem, fotografią natury).
Bardziej, lub mniej świadomie, znalazł się nasz młody adept sztuk pięknych w samym centrum wielkiej i historycznej dyskusji nad istotą sztuki malarskiej: mimetyzm czy kreacjonizm? Naśladowanie, odtwarzanie (gr. mimetés) czy tworzenie dzieł malarskich? Wraz z rozwojem ruchów awangardowych w sztuce pojawiły się kierunki zakładające odejście od naśladowania rzeczywistości. Pierwszy wyłom w tradycji uczynili wspomniani wyżej postimpresjoniści szkoły francuskiej z Krakowskiej ASP. Już w okresie międzywojennym wyraźnie sprzeciwili się teorii mimesis i ją negowali. W okresie powojennym opowiedzieli się za kreacjonizm, postulując dążenie do takiej konstrukcji dzieła, w której świat przedstawiony nie stanowi odbicia rzeczywistości, lecz jest mniej lub bardziej swobodnym wytworem wyobraźni artysty. Owa tendencja dawała twórcy prawo do indywidualnego pojmowania i tworzenia rzeczywistości, przekształcania jej i deformowania według własnych pomysłów. Artysta niczym Bóg-Stwórca mógł kreować nowe światy rządzące się własnymi prawami. Estetyka tego nurtu zakładała autonomię obrazu polegającą na odejściu od iluzjonistycznego naśladownictwa natury. Relacje między przedmiotami dostarczały jedynie pretekstu do rozwijania barwnych harmonii, smakowania koloru i analizowania efektów fakturowych.
Z tego okresu zachował dużo rysunków postaci i portretów dziecięcych, osób bliskich, portrety rodziców. Były też szkice ze studiów w Krakowskiej i Warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Głównie szkice z lekcji anatomii. Pamiętam dobrze rysunki ze studium ręki. Wydobywając je ze swojej malarskiej teki wyjaśniał proste różnice pomiędzy ręką męską i kobiecą. Zachowały się też szkice i akty malowane z natury. Niektóre z nich zdobią tomiki jego Wierszy (Otwock 1994, 1997). Wspominał też o modelach pozujących wówczas podczas ćwiczeń z rysunku. Mówił, że dla malarza, jak dla archeologa, ciało im starsze, tym ciekawsze; im więcej zmarszczek, tym bardziej malarskie. Pozowanie, okazało się dodatkowym źródłem dochodu dla dozorców i ich starych żon z okolicznych kamienic. Z najwcześniejszego okresu nauki malowania zachował się jego wiersz Z pracowni malarskiej:
Martwą naturą się zowie,
a jednak musi być w ruchu
musi być w żywych kolorach.
Dzbanek choć martwy, ma ucho.
Dzbanek naprawdę jest w ruchu,
Dzbanek wywraca koziołki.
Pan Stefan w liliowym puchu
Kąpie alpejskie fiołki.
Jabłka się pysznią karminem
I urągają serwecie.
Większe się naprzód wypina:
Kraplaku zabraknie palecie
(Warszawa, grudzień 1940)
Kapłan i artysta
Profesor Jan Cybis należał do grona najwybitniejszych przedstawicieli polskiej sztuki nowoczesnej, a ksiądz Jan był jednym z jego najwybitniejszych uczniów. Wszystkie zachowane karty egzaminacyjne z malarstwa mają podpis profesora i ocenę bardzo dobrą. Nic też dziwnego, że profesor zaproponował mu pracę na uczelni, widząc w nim godnego siebie następcę (1947). W odpowiedzi usłyszał: „Ja już jestem po święceniach kapłańskich i z tej drogi nie zejdę”. Ksiądz Jan zaproponował na to miejsce swojego serdecznego przyjaciela, z którym kładli polichromię w odrestaurowanych kościołach – Tadeusza Dominika. Rzecz ciekawa, że po 46 latach od tego wydarzenia, na folderze pierwszej publicznej wystawy, zorganizowanej już pod koniec jego artystycznego życia, kiedy tracił już wzrok, z pokorą napisał: „Panie! Pozwól mi iść Twoją drogą do końca” (1994). Umiejętnie połączył w sobie powołanie kapłańskie z talentem malarskim. Jak sam przyznaje: „Pozostałem w Stowarzyszeniu, chociaż nigdy, ani obecnie, nie obawiałem się o możność utrzymania się, zarobek w świecie. A więc nie z tchórzostwa, czy z wygody pozostałem. Pracowałem i pracuję, uważam, że po kapłańsku: czy to w duszpasterstwie czy przez religijne malarstwo, które tak samo traktuję jako apostolstwo, chwałę Bożą. Niektórzy powątpiewają w wartość apostolską takiego malarstwa, ale tradycja Kościoła i oddziaływanie takiego malarstwa na ludzi – utwierdzają mnie w tym przekonaniu. Zresztą – niewiele jest takich, co mogą dobrze malować, a do innych prac jest sporo księży. Pozostałem w Stowarzyszeniu, bo chyba chciała, tak kierowała mym życiem, Matka Boża Jasnogórska. Mogę powiedzieć o sobie, że nigdy w Stowarzyszeniu żyjąc, nie pożądałem władzy, stanowiska czy profesury. Uważałem, że wystarczy mieć swoje czy swoiste wartości, ale nie było mi jednak obojętne, jak mnie traktują, czy liczą się z moim zdaniem, z moją godnością człowieczą, zdolnościami. Pewnie, że człowiek nie jest nieomylny i całkiem bezstronnym sędzia w swojej sprawie, ale w miarę sił, mogę przecież i powinienem, i chcę mówić prawdę (list z 26 I 1987, s. 8).
Niewątpliwie, wernisaż twórczości artystycznej ks. Jana w Otwocku (1994) i przyjęcie go w poczet członków Polskiego Związku Artystów Plastyków (1995) był wielkim wydarzeniem w życiu kulturalnym lokalnego środowiska, w historii społeczności pallotyńskiej i życiu osobistym Artysty. Sukces ma zawsze wielu ojców, a klęska pozostaje sierotą. Niewątpliwie, do sukcesu ks. Jana przyczynił się wysiłek wielu ludzi. Głęboko w pamięci noszę wspomnienie momentu, kiedy to się zaczęło. Ksiądz Jan pozostał w cieniu otwockich sosen, w cieniu świata sztuki i pallotyńskiego światka, jako artysta niepokorny i niezależny. Przez całe swoje kapłańskie życie kontynuował to swoje artystyczne apostolstwo: pisał, rysował, malował, projektował wystroje, witraże i polichromie. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nastąpiła pewna odwilż w stosunkach: władze lokalne – Kościół. Za czasów ks. S. Świerczka (1989-93), rektora i proboszcza miejscowej wspólnoty były one na tyle poprawne, że w uroczystościach religijnych uczestniczyli przedstawiciele otwockiego Ratusza. Przynależąc, jako kapelan sióstr w Anielinie do miejscowej wspólnoty, uczestniczyłem w uroczystościach odpustowych, w dzień Zielonych Świąt 1993. Wśród zaproszonych gości był obecny ówczesny prezydent miasta z delegacją. Wśród nich był przedstawiciel referatu kultury i sztuki miasta Otwocka. Podczas rozmowy w czasie uroczystego obiadu skierowałem jego uwagę na rozwieszone w refektarzu płótna: pokaźnych rozmiarów kopie wielkich mistrzów. Wskazałem też na obecnego wśród nas ich twórcę, ks. Jana Młyńczaka. Wrażenie było piorunujące. Nie wiedziałem, że trafiłem na znawcę sztuki, absolwenta tej samej uczelni, co ks. Jan, Warszawskiej ASP. Po wizycie gościa w pracowni ks. Jana, długiej i serdecznej rozmowie usłyszałem: „Proszę księdza, ks. Jan to wielki artysta! Przyjdzie czas, że pallotyni będą dumni, jeśli będą mieli choćby kawałek palety z jego podpisem”. Minęło wiele lat, a te słowa dźwięczą mi do dzisiaj równie zaskakująco, jak wtedy.
W kontekście wystawy pojawiła się też gorzka refleksja i pytanie, którego nie sposób dłużej ignorować: „To nic, że ks. Jan Młyńczak nie został na uczelni, ale wielka szkoda, że po uzyskaniu dyplomu ASP, nikt z jego przełożonych, z jego władz zwierzchnich duchownych nie zainteresował się wielkim artystą. Przez całe życie nikt nie zaproponował mu żadnej wystawy. Żadnej reklamy”. L. Orliński starał się to wytłumaczyć: „Bo sam ksiądz Jan nigdy nie upomniał się o pokazanie swej twórczości na zewnątrz. Należy do ludzi skromnych, serdecznych i pracowitych” (L. Orliński, Ksiądz Jan Młyńczak – nieznany malarz współczesny, tamże).
Zdaję sobie sprawę, że jego wybitna postać zasługuje na dogłębne studium i fachowe opracowanie. Jako współczesny artysta zasługuje na solidną monografię.
Ks. Andrzej Kaim SAC (pełny tekst wspomnień został opublikowany w książce: A. Kaim, Łaska drogi. Światło i sól, Ząbki 2016, s. 111-132)
